شاهنامه فردوسی؛ شاهکاری که مشعل هویت ایرانی را برافروخت

بخش اسطوره‌ای شاهنامه

بخش اسطوره‌ای شاهنامه روایتگر نخستین دودمان فرمانروایان ایران، یعنی پیشدادیان است. این دوره با کیومرث آغاز می‌شود که نخستین انسان یا نخستین فرمانروا دانسته شده است. پس از او، نوه‌اش هوشنگ با شکست دیوها به فرمانروایی می‌رسد و آتش، آهن و جشن سده را بنیان می‌گذارد. تهمورث، پادشاه بعدی، نیز برای رام کردن دیوها و گسترش دانش و فرهنگ می‌کوشد.

جمشید، پادشاه نام‌آشنای شاهنامه، نیز پس از تهمورث، به پیشرفت‌های فراوانی دست یافت و جشن نوروز را پدید آورد، اما در نهایت با غرور و خودبینی، فره ایزدی را از دست داد و ضحاک جای او را گرفت. ضحاک، پادشاهی ستمگر بود که با نیرنگ اهریمن، دو مار بر شانه‌اش رویید که خوراکشان مغز انسان بود. او هزار سال حکومت کرد تا فریدون با یاری کاوه آهنگر بر او پیروز شد و او را در کوه دماوند زندانی کرد.

فریدون سرزمین را میان سه پسرش، ایرج، سلم و تور تقسیم کرد. ایرج به دست دو برادر کشته شد و منوچهر، نوه‌ فریدون، به خونخواهی ایرج به‌ پا خاست و سلم و تور را کشت. با منوچهر، این بخش اسطوره‌ای به پایان می‌رسد و زمینه برای ورود به دوران پهلوانی شاهنامه فراهم می‌شود.

بخش پهلوانی شاهنامه

بخش پهلوانی شاهنامه با داستان زال آغاز می‌شود؛ فرزند سام نریمان که به‌سبب موهای سپیدش در کودکی، از سوی پدر طرد و در کوه البرز رها می‌شود تا سیمرغ او را پرورش دهد. داستان آنجا تکان‌دهنده می‌شود که سام در پی خوابی الهام‌بخش، زال را به آغوش خانواده بازمی‌گرداند. پس از آن زال حکمران سیستان می‌شود و با رودابه گیسوکمند ازدواج می‌کند. حاصل این پیوند، رستم، پهلوان نامدار، است که تولدش با کمک سیمرغ و به روش جراحی (شبیه سزارین) انجام شد.

رستم در کنار برادرانش، زواره و شغاد، و فرزندانش از جمله سهراب، فرامرز و بانو گشسب، از اصلی‌ترین قهرمانان شاهنامه‌اند. تراژدی مرگ سهراب به‌دست پدرش، رستم، از دردناک‌ترین بخش‌های شاهنامه به شمار می‌رود. نمونه‌های دیگر این فرزندکشی در اساطیر ملل دیگر از جمله روم و یونان نیز وجود دارد.

در این بخش، پس از مرگ منوچهر، سلسله‌ای از شاهان کیانی از جمله نوذر، زو، گرشاسپ، کی‌قباد و کی‌کاووس بر تخت نشستند. در این دوران، جنگ میان ایران و توران شدت گرفت. افراسیاب تورانی بارها به ایران تاخت. کی‌کاووس در نبردی با دیوان مازندران شکست خورد و کور شد، اما رستم با کشتن دیو سپید، او و لشکریانش را نجات داد.

فرزند کی‌کاووس، سیاوش، نماد پاکی و بی‌گناهی است که به‌دلیل توطئه‌ سودابه (نامادری‌اش) مجبور به ترک ایران می‌شود و در توران پناه می‌گیرد، اما در نهایت با دسیسه برادر افراسیاب به ناحق کشته می‌شود. پس از مرگ سیاوش، فرزندش کیخسرو، با تلاش پهلوان گیو، به ایران بازگردانده می‌شود تا به جای کی‌کاووس بر تخت بنشیند. او همان پادشاهی است که سرانجام افراسیاب را شکست داد و کشت.

پس از کناره‌گیری کیخسرو، لهراسپ پادشاه شد و آتشکده آذر برزین‌مهر را بنا کرد. سپس پادشاهی را به پسرش، گشتاسپ، سپرد. در این دوره، زرتشت ظهور کرد و گشتاسپ آیین او را پذیرفت. دشمن او، ارجاسپ تورانی، با ایران جنگید اما به‌ دست اسفندیار (فرزند گشتاسپ) کشته شد. اسفندیار که سودای پادشاهی داشت، به جنگ رستم فرستاده شد و در نبردی سهمگین کشته شد. با این حال، رستم پسر او، بهمن، را بزرگ کرد و به دربار بازگرداند.

در پایان این دوره، بخش پهلوانی به‌تدریج به بخش تاریخی نزدیک می‌شود؛ جایی که برخی پژوهشگران پادشاهان کیانی را با پادشاهان تاریخی ماد و هخامنشی هم‌ریشه می‌دانند و چهره‌هایی چون کیخسرو یا کی‌بهمن را با کوروش یا داریوش یکی می‌انگارند.

بخش تاریخی شاهنامه

در بخش تاریخی شاهنامه، رستم پس از کشته شدن اسفندیار، بهمن را به دربار گشتاسپ فرستاد و او به پادشاهی رسید. بهمن که بعدها اردشیر نامیده شد، نخستین اقدامش انتقام از خاندان رستم بود. او زال را به بند کشید و فرامرز را به دار آویخت. اما پسر گشتاسپ، پشوتن، به بهمن توصیه کرد که زال را ببخشد و خاندان رستم را عفو کند که بهمن این کار را انجام داد.

زمانی که بهمن در بستر بیماری بود، همسرش همای، به‌عنوان جانشین او انتخاب شد. این تغییر در روایت‌های شاهنامه با تاریخ هخامنشیان در هم می‌آمیزد و بهمن اولین پادشاهی است که به‌طور رسمی در تاریخ ایران شناخته می‌شود.

پس از همای، داراب (پسر بهمن و همای) به مدت ۱۲ سال پادشاه شد. داراب دو پسر به نام‌های دارا و اسکندر داشت. اسکندر که مادرش از خاندان فیلقوس بود، پس از پدر به پادشاهی روم رسید.

دارا، آخرین پادشاه از خاندان کیانی، پس از حمله اسکندر مقدونی به ایران، به کرمان گریخت و از او درخواست آشتی کرد، اما اسکندر درخواست را نپذیرفت. در نهایت، دارا کشته شد و اسکندر به پادشاهی ایران رسید.

در روایت شاهنامه، اسکندر یک شخصیت خاکستری است اما در ادبیات پهلوی و اساطیر ایرانی، او به‌عنوان دشمن ایران و نابودکننده توصیف می‌شود.

شاهنامه با مرگ دارا و شکست ایران در برابر سپاه اسکندر و پس از آن شکست یزدگرد سوم ساسانی در برابر سپاه اعراب به پایان می‌رسد.

تاثیر شاهنامه فردوسی بر تاریخ و ادبیات ایران

شاهنامه اثر ابوالقاسم فردوسی یکی از بزرگ‌ترین آثار حماسی منظوم جهان محسوب می‌شود. این اثر حماسی در حدود ۵۰ تا ۶۱ هزار بیت است. انجوی شیرازی به نقل از برخی روایت‌های مردمی، تعداد بیت‌های شاهنامه را ۴۰ هزار عنوان کرده است. در عین حال، حمدالله مستوفی روایت کرده که در نسخه‌هایی که در سده هشتم دیده، بیش از ۵۰ هزار بیت نیافته است.

از شاهنامه فردوسی نسخه‌های خطی متعددی در موزه‌های مهم جهان وجود دارد که کهن‌ترین آن‌ها نسخه دستنویس موجود در فلورانس مربوط به سال ۶۱۴ قمری است. پس از نسخه فلورانس، نسخه لندن که مربوط به سال ۶۷۵ قمری است و نسخه استانبول که مربوط به سال ۷۳۱ هجری است، قرار می‌گیرند.

فردوسی در زمانی که زبان فارسی دچار آشفتگی و تغییرات زیادی شده بود، به سرودن شاهنامه اقدام کرد. در این دوران، زبان فارسی تغییرات چشمگیری از سر می‌گذراند و از جمله بسیار تحت تاثیر زبان عربی بود. محمدعلی جمالزاده در کتاب «واژگان عربی شاهنامه فردوسی»، اشاره کرده که فردوسی با سرودن شاهنامه از «آشفتگی و افزونی زبان عربی» جلوگیری کرده است.

فردوسی در این اثر، بیشتر از زبان فارسی سره بهره برده و شمار واژگان عربی در شاهنامه تنها حدود ۷۲۶ واژه است. او با استفاده از واژگان مناسب کمک کرد درک و فهم داستان‌های شاهنامه برای همگان ممکن باشد.

بنابراین، شاهنامه نه‌تنها اثری حماسی است، بلکه بر تاریخ و ادبیات ایران و جهان هم تاثیری عمیق و گسترد گذاشته است. به گونه‌ای که شاعران و نویسندگانی مانند گوته و ویکتور هوگو از شاهنامه فردوسی به نیکی یاد کرده‌اند و آن را منبعی غنی از خرد و حکمت انسانی دانسته‌اند. در حقیقت، شاهنامه نه‌تنها یک سند تاریخی و ادبی از ایران باستان است، بلکه به‌عنوان میراثی جهانی در ادبیات شناخته می‌شود.

علاوه بر آن، شاهنامه در طول قرن‌های متمادی، همچون دژی در برابر ویرانی ایران و فراموشی تاریخ و هویت ملی عمل کرد و در واقع روایت داستان‌های اساطیری و تاریخی ایران، آیینه‌ای از آرمان‌های اخلاقی، رشادت‌ها و پیکار جاودانه‌ نیکی در برابر پلیدی است. برای همین است که استادان زبان و ادبیات فارسی شاهنامه را ستون استوار ادبیات حماسی ایران می‌دانند و هر جا سخن از حماسه‌سرایی پارسی به میان آید، نام حکیم خردمند توس در ذهن‌ها تداعی می‌شود.

شاهنامه فردوسی الهام‌بخش در همه دوران

شاهنامه تجلی‌گاه اندیشه‌‌ای است که نبرد بین خیر و شر را روایت می‌کند و در پایان نیز پیروزی نیکی بر بدی را به تصویر می‌کشد. اثری که هویت ملی را پاس می‌دارد و از تاریخ و فرهنگ ایران در برابر هجوم بیگانه محافظت می‌کند. این ویژگی‌ها و ده‌ها ویژگی دیگر در شاهنامه فردوسی زمینه‌ساز الهام‌بخش بودن آن تا دوران کنونی شده است.

در بیش از چهاردهه گذشته، ایرانیان ملی‌گرا بارها جمهوری اسلامی و حاکمانش را با اهریمنان شاهنامه مقایسه کردند و داستان ضحاک را که از ریختن خون جوانان سیراب نمی‌شد، تداعی‌کننده سرکوب خونین معترضان در جمهوری اسلامی می‌دانند.

منبع خبر