چه در قالب دین و چه در شکل خرافات، انسان از دیرباز باورهایی درباره وجود خود و امکان وجود جهانی پس از مرگ داشته است. انسان اغلب با این احتمال که مرگ پایان همه چیز نیست، می‌کوشد به زندگی زمینی خود معنا و هدفی بدهد.
پیدایش باور معنوی را می‌توان با آیین‌های تدفینی هومینیدها یا نخستینیان ردیابی کرد. به گفته مورخان، انسان خردمند یا هومو ساپینس از ۱۰۰ هزار سال پیش هم‌نوعان خود را دفن می‌کرده است. با کشف اولین گورهای انسان در خاور نزدیک شواهدی از این موضوع به دست آمده است.
در دوره پارینه‌سنگی زبرین، به مردگان هدایایی نیز مانند استخوان، ابزار یا اشیای شخصی داده می‌شده است. چنین آیین‌ها و توجهاتی در میان نئاندرتال‌ها نیز مشاهده می‌شود. به عنوان نمونه، در سایت «سیما دلوس هوئسوس» در شمال اسپانیا اشیای مصنوعی در کنار اسکلت‌های انسان‌های نخستین کشف شده است.
سیما دلوس هوئسوس گودالی حاوی ذخایر پارینه سنگی با قدمت ۴۳۰ هزار ساله است. اسکلت‌ها و فسیل‌های فراوان موجود در این نقطه، آن را به منبع اصلی اطلاعات دیرینه شناسی این دوره در اروپا تبدیل کرده است.
نخستین نمودهای معنویت در دوران پیشاتاریخ کدامند؟
به گفته پیش‌تاریخ‌دانان، ریشه‌های ادیان و اندیشه معنوی در دوره نوسنگی به وجود آمد. پیش از اختراع نوشتار، هنر دیواری و اشیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند و بدون توجه به فرهنگ‌ها یا دوره‌های تاریخی مختلف، می‌توانیم آنها را به عنوان اصلی‌ترین شواهد از حیات معنوی اجدادمان در نظر بگیریم.
آثار هنری موضوعات گوناگونی مانند شکار، حیوانات و نخستین افسانه‌های دوران باستان را به تصویر می‌کشند. به عنوان مثال، می‌توان به «ونوس ویلندورف» اشاره کرد، تندیسک آهکی که شاید یکی از نخستین تجسم‌های الهه مادر باشد و دیرینگی آن بین ۲۴ تا ۲۶ هزار سال برآورد می‌شود.
گوبکلی‌تپه: سرنخ‌هایی از نخستین دین تاریخ؟
برای درک بهتر موضوع دین در آیین‌های ماقبل تاریخ، می‌توان به سایت گوبکلی‌تپه در جنوب ترکیه توجه کرد. بر پایه اطلاعات موجود، دیرینگی این سایت باستانی به ۱۱ تا ۱۲ هزار سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این مکان احتمالاً اولین پرستشگاه اختصاص‌یافته به یک الهه یا دین ابتدایی بوده است. علاوه بر ساختارهای سنگی بزرگ و وسعت آن، این مکان می‌تواند یکی از نخستین محل‌های زیارت در تاریخ بشر باشد.
باستان‌شناسان در گوبکلی‌تپه سنگ‌هایی را یافته‌اند که منشأ آنها صدها کیلومتر دورتر بوده است. نشانه دیگر از وجود حس دینی در گوبکلی تپه، نبود منابع آبی در نزدیکی آن است که نشان می‌دهد افراد حاضر در معبد، تمایل داشتند فارغ از شرایط محیطی و بدون نیاز مادی یا دنیوی خاصی به آن مکان بروند.
آیا هنر دیواری نمایانگر باورهای دینی در دوره پارینه‌سنگی است؟
در مورد هنر دیواری انسان، مطالعه نقاشی‌های به جا مانده از بشر نخستین بر دیواره‌های غار لاسکو در فرانسه برای مورخان مورد جالبی است.
با این حال، هیچ اشاره‌ای به دین یا باور خاصی از نخستینیان در این دیوارنگاره‌ها دیده نمی‌شود. در بهترین حالت، برخی از تصاویر ممکن است داستان‌هایی خیالی را بازگو کنند.
این مشاهدات مشابه آن چیزی است که در غار شووه فرانسه نیز دیده می‌شود. با این حال، نبود حس دینی به معنی نبود آگاهی و معنویت نزد انسان نیست. برجای گذاشتن اثری از وجود خود، نشانه‌ای از هوش انسان و درک او از فردیتش است.
