در دستکاری ژنتیکی چیز جدیدی وجود ندارد زیرا اجداد ما از عصر حجر با اختلاط گیاهان و جانوران متوجه شدند که می‌توانند مقدار غذایی را که تولید می‌کنند افزایش دهند. فناوری ژنتیک مدرن دانشمندان را به انجام کارهای بسیار بیشتری قادر کرده است مانند تغییرات دقیق و هدفمند در دی ان ای جانداران در آزمایشگاه و این ادعا که این تغییرات به تولید محصولات و حیوانات جدید، با بازده بیشتر و مقام‌تر در برابر بیماری و آفات منجر می‌شود.
این علم هنوز در مراحل ابتدایی است، اما غذاهای دستکاری شده ژنتیکی هم اکنون در قفسه فروشگاه‌های ژاپن فروخته می‌شود، مانند گوجه فرنگی سرشار از یک ماده شیمیایی که ظاهرا باعث آرامش می‌شود، ماهی سیبریم با گوشت بیشتر و ماهی پوفر با رشد سریع‌تر.
در ایالات متحده نیز شرکت‌های فعال در این زمینه در حال تولید گاوهای مقاوم در برابر گرما، گیلاس بی‌هسته و شاه‌توت بدون دانه هستند.
مدافعان این فناوری می‌گویند این فناوری می‌تواند بیماری و رنج حیوانات را کاهش دهد و منجر به استفاده کمتر از آنتی‌بیوتیک ها شود.
آنها معتقدند که تغییرات ژنتیک می‌تواند از طریق کاهش انتشار گاز گلخانه‌ای متان که توسط دام‌هایی مانند گاو، بز و گوزن جهت شکستن الیاف سخت و آماده کردن آنها برای هضم تولید می‌شود، با تغییرات آب و هوایی مقابله کند.
اما مخالفان می‌گویند هنوز بی خطر بودن ویرایش ژنتیک ثابت نشده است. آنها همچنین نگران پیامدهای منفی این اقدام برای رفاه حیوانات هستند.
در بریتانیا قانون اجازه فروش غذاهای اصلاح‌شده ژنتیکی به حالت تعلیق درآمده و این باعث شده است که برخی از دانشمندان این زمینه هشدار دهند که ممکن است کشورهای دیگر در این فناوری از آنها پیشی بگیرند.
دولت جدید حزب کارگر بریتانیا متعهد شده است که با اتحادیه اروپا به ویژه در مورد مقرراتی که ممکن است بر تجارت اقلام دستکاری شده ژنتیکی تاثیر بگذارد هماهنگی بیشتری داشته باشد. در حال حاضر، اتحادیه اروپا در مورد فروش تجاری محصولات اصلاح شده ژنتیکی قوانین سختگیرانه‌تری دارد.
اتحادیه اروپا چندین دهه پیش به دلیل نگرانی های ایمنی و مخالفت عمومی با این فناوری، مقررات سختگیرانه‌تری را برای محصولات دستکاری شده ژنتیکی یا جی ام (GM) وضع کرد و اقلام ویرایش شده ژنتیکی هم مشمول مقررات مشابهی هستند.
اما برای پژوهشگران، دو اصطلاح دستکاری ژنتیکی – جی ام – و ویرایش ژنتیکی چیزهای متفاوتی هستند.
جی ام یک فناوری بسیار قدیمی‌تر و شامل افزودن ژن‌های جدید به گیاهان و حیوانات برای تولید بیشتر یا مقاوم‌تر کردن آنها به بیماری است.
گاهی اوقات این ژن‌های جدید به گونه‌های کاملا متفاوتی تعلق دارند مثلا افزودن یک ژن از عقرب به گیاه پنبه با این هدف که طعم این گیاه برای حشرات آفت این گیاه ناخوشایند باشد.
در مقابل، ویرایش ژن شامل ایجاد تغییرات دقیق‌تر در دی ان ای گیاه یا حیوان است.
این تغییرات اغلب بسیار کوچک و شامل ویرایش بخش‌هایی از دی ان ای به شکلی است که به گفته طرفداران این فناوری، می‌توانسته از طریق روش‌های سنتی مانند دورگه سازی به دست آید اما به شیوه جدید، بسیار سریع‌تر تحقق می‌یابد.
امید بر باد رفته
در کنار ایالات متحده و چین، بریتانیا از جمله کشورهایی است که در زمینه ویرایش ژن موقعیتی پیشتاز در جهان دارد.
سال گذشته دولت قبلی بریتانیا قانون «اصلاح نژادی دقیق» را تصویب کرد که راه را برای فروش تجاری مواد غذایی ویرایش شده ژنتیکی در این کشورهموار می‌کرد.
در آن زمان، بسیاری از دانشمندانی که در این زمینه کار می‌کردند از این اقدام استقبال کردند.
پروفسور جاناتان ناپیر از موسسه تحقیقاتی روتامستد، که یک موسسه دولتی تحقیقات کشاورزی واقع هارپندن است، می‌گوید: «من فکر کردم: عالی است، این قانون یک میدان جدید را در بخش دولتی و خصوصی باز خواهد کرد و ما خواهیم توانست یک جامعه کارآفرینان در زمینه ویرایش ژن را در بریتانیا ایجاد کنیم.»
اما او می‌گوید که امیدهایش به زودی نقش بر آب شد.
برای اجرایی شدن این قانون، قوانین تکمیلی لازم بود و قرار شده بود که این قوانین در ژوئیه امسال به تصویب مجلس برسد. اما انتخابات پیش از موعد به این معنی بود که نمایندگان مجلس فرصت رای دادن به آن را نیافتند و سرنوشت این لایحه در حال حاضر در هاله‌ای از ابهام است.
پروفسور ناپیر یکی از ۵۰ دانشمند برجسته‌ای بود که در پایان ماه ژوئیه با ارسال نامه‌ای به وزیر غذا و امور روستایی در دولت جدید خواستار آن شدند که برای تصویب قوانین لازم «سریع و قاطعانه» اقدام کند.
دانیل زایکنر، وزیر غذا و امور روستایی هفته گذشته به نامه این دانشمندان پاسخ داد و اظهار داشت که دولت «در حال بررسی چگونگی پیشبرد چارچوب نظارتی مندرج در قانون است و ما زودی برنامههای خود را با طرف‌های کلیدی ذینفع در میان خواهیم گذاشت.»
پروفسور تینا بارسبی، کارشناس برجسته و یکی از دست اندر کاران اصلی تدوین و ارسال این نامه، پاسخ وزیر را «دلگرم‌کننده» توصیف کرده، اما گفته است که وعده او برای شفافیت در آینده «نزدیک» باید در آینده خیلی نزدیک تحقق یابد.
او گفت که کشورهای دیگر با سرعت زیاد برنامههای خود را در زمینه تحقیق و توسعه محصولات ژنتیکی ادامه می‌دهند. تایلند اخیرا در تصویب مقررات مربوط به ویرایش ژن به جمع کانادا، استرالیا، ژاپن، برزیل، آرژانتین و ایالات متحده پیوسته است.
حتی نیوزلاند که به گفته پروفسور بارسبی «از لحاظ تاریخی رویکرد نظارتی محتاطانه‌تری نسبت به فناوری‌های ژنتیکی داشته است» اعلام کرده که قوانین جدیدی را تصویب و اجرا خواهد کرد.
پروفسور بارسبی افزود: «ما با داشتن پایگاه علمی پیشرو در جهان در زمینه تحقیقات ژنتیکی، نباید از دیگران در این زمینه عقب بمانیم.»
اما وزیر غذا و امور روستایی باید دیدگاه‌های فعالان محیط زیست مانند دکتر هلن والاس از موسسه گرینواچ بریتانیا را نیز در نظر بگیرد که در مورد «عواقب ناخواسته» قانون اصلاح نژادی دقیق نگران هستند.
دکتر والاس می‌گوید: «اگر این گیاهان و حیوانات را از مقررات جی ام کنار بگذارید، آنگاه معیار و درجه یکسانی از ارزیابی ریسک ندارید، برچسب‌گذاری ندارید و بازارها را هم به خطر می‌اندازید زیرا بسیاری از بازارها این اقلام با به عنوان مواد غذایی جی ام طبقه بندی می‌کنند.»
دکتر پیتر استیونسون، مشاور ارشد سیاست‌گذاری در موسسه «کشاورزی با شفقت در جهان»، مستقر در بریتانیا، همچنین نگران است که این فناوری بیشتر به گسترش تولید فشرده یا متمرکز منجر شود و عواقب منفی در پی داشته باشد.
او می‌گوید: «استفاده از پرورش انتخابی در پنجاه سال گذشته مشکلات زیادی را برای رفاه حیوانات به همراه داشته است.»
او می‌گوید که «برای تسریع رشد مرغ، نژادی را درست کرده‌اند که قلب و پاهای آن قدرت لازم برای نگهداری وزن حیوان بدن را ندارد و در نتیجه، میلیون‌ها مرغ در جهان دچار اختلالات دردناک پا هستند و میلیون‌ها مرغ دیگر هم گرفتار عوارض ناخوشایند قلبی هستند.»
او می‌پرسد: «آیا ما واقعاً می‌خواهیم این مشکلات را با ویرایش ژن افزایش دهیم؟»
بزرگترین نگرانی این موسسه این است که ویرایش ژنتیکی به منظور مقاوم‌تر کردن حیوانان در برابر بیماری‌ها باعث شود که پرورش دهندگان انگیزه‌ای نداشته باشند تا عوامل محیطی منجر به بیماری مانند تراکم زیاد وشرایط غیربهداشتی نگهداری آنها را مرتفع کنند.
آقای استیونسون به بی‌بی‌سی نیوز گفت: «روش فشرده تولید شیر، گوشت و تخم‌مرغ در حال حاضر بسیاری از حیوانات را خسته و رنجور می‌کند».
هر گونه تغییر ژنتیکی در حیوانات می‌تواند اثرات منفی داشته باشد. اما طرفداران این فناوری می‌گویند که برای کاربرد تجاری هر دستاورد فنی جدیدی، باید شرکت‌ها ملزم شوند با استناد به اطلاعات کافی، ثابت کنند که این تغییرات به حیوان آسیبی نمی‌رساند.
در واقع، بسیاری از کسانی که از فناوری ویرایش ژن حمایت می‌کنند، تا حدی موضوع رفاه حیوانات را در نظر می‌گیرند زیرا این فناوری می‌تواند دام‌ها را در برابر بیماری مقاوم‌تر کند و با کاهش میزان تلفات آنها، باعث شود در ابتدای کار به تعداد کمتری دام نیاز باشد و حیوانات در محیطی با ازدحام کمتر زندگی کنند.
یکی دیگر از امضاکنندگان نامه، پروفسورهلن سانگ است که پایه‌گذار استفاده از ویرایش ژن برای ایجاد مقاومت جوجه در برابر آنفولانزای پرندگان محسوب می‌شود.
او در پاسخ به آقای زایکنر گفته است که «با توجه به شیوع یک سویه خطرناک «ویروس سندروم تنفسی و تولیدمثلی خوک (PRRS)» که گله‌های خوک را در اسپانیا از بین می‌برد، تب خوکی آفریقایی که به سمت شمال در حرکت است و ویروس آنفولانزای پرندگان که هم در گاوهای شیری و هم در شیر آنها در ایالات متحده شناسایی شده است، تاکید بر اهمیت فعال کردن همه راه‌حل‌های ممکن، از جمله اصلاح نژاد دقیق، مبالغه‌آمیز نیست.»
برخی از راه‌حل‌ها برای مشکلاتی که پروفسور سانگ به آنها اشاره می‌کند قرار است درآینده عملی شوند.
او در موسسه رزلین کار می کند که تقریبا سی سال پیش دالی گوسفند در آن شبیه سازی شد. این موسسه در حال حاضر در جهان در زمینه تحقیق و توسعه حیوانات ویرایش شده ژنی پیشتاز است.
شش سال پیش همکاران پروفسور سانگ در رزلین گونه‌ای از خوک را تولید کردند که در برابر بیماری PRRS مقاوم است.
این گونه هنوز به طور تجاری امکان فروش به کشاورزان بریتانیایی را ندارد اما جنوس، یک شرکت بریتانیایی که خوک‌های مقاوم در برابر PRRS را تجاری کرده است، مجوز استفاده از آنها در کشور کلمبیا را دریافت کرده است.
این شرکت همچنین درخواست مجوز عرضه خوک مقاوم به این بیماری به بازار ایالات متحده را ارسال داشته که اگر موافقت نظارت بر مواد غذایی آمریکا را جلب کند، ممکن است در اوایل بهار آینده تایید شود.
جنوس همچنین در حال برنامه‌ریزی برای دریافت مجوز برای استفاده تجاری از خوک‌های ویرایش شده ژنتیکی خود در کانادا، مکزیک و ژاپن است.
علیرغم تاکید هر دو طرف بر صحت نظراتشان، به نظر می‌رسد که در مورد برخی از کاربردهای این فناوری فضای مناسبی برای تفاهم و اجماع وجود دارد.
برای مثال، آقای استیونسون معتقد است که این امکان وجود دارد که می‌توان فناوری ویرایش ژنتیکی را به روشی اخلاقی به کار گرفت.
او می‌گوید برای این منظور، لازم است سه معیار رعایت شود: احتمال اینکه تغییرات ایجاد شده بروز مشکلات رفاهی برای حیوانات نشود، دوم اینکه اهداف آن را نتوان به طرق دیگر به دست آورد و سوم اینکه نتیجه آن افزایش تولید فشرده و صنعتی دام نیست.
به گفته آقای استیونسون، خوک‌های مقاوم به PRRS ممکن است هر سه شرط را برآورده کنند همانطور که تلاش برای استفاده از ویرایش ژنتیکی در بخش تولید تخم مرغ با افزایش درصد جوجه‌های نر باعث جلوگیری از کشتن میلیاردها جوجه یکروزه نر در جهان منجر می‌شود.
پروفسور میزک چاگونده، مدیر مرکز مطالعات ژنتیک و بهداشت گرمسیری و مستقر در موسسه تحقیقاتی رزلین هم به ظرفیت مثبت ویرایش ژن معتقد است و هم به لزوم نظارت دقیق بر آن.
او می‌گوید این فناوری می‌تواند زندگی فقیرترین کشاورزان جهان را بهبود بخشد زیرا برای «۷۰ تا ۸۰ درصد کشاورزان در مزارع کوچک که دارای دو تا سه حیوان هستند» بروز یک بیماری کشنده دامی می‌تواند کشاورز و خانواده‌اش را از تمامی دارایی آنها محروم کند.
پروفسور چاگونده می‌گوید: «بنابراین، دادن حیواناتی که با این فناوری‌های اصلاح شده‌اند به این قبیل کشاورزان به معنی کاهش خطری است که زندگی و معیشت آنها را تهدید می‌کند.»
با این حال، پروفسور چگوندا هشدار می‌دهد که اگر بخواهیم افکارعمومی این فناوری را بپذیرد باید مقررات مناسب و موثری برای آن وجود داشته باشد.
او می‌گوید: «برخی تغییرات بیش از حد جنبه تجربی دارند و ما نباید آنها را انجام دهیم.»
پژوهشگران باید برای دستیابی به محصولات خوبی که کشاورزان و مصرف کنندگان به دنبال آن هستند، با مقامات نظارتی همکاری کنند. ما باید دنبال دانشی باشیم که اخلاقی است و در عین حال به بشریت کمک می‌کند.»
ویرایش ژن در موسسه رزلین زیر نظر مدیر این طرح یعنی پروفسور بروس وایتلاو انجام می‌شود که زمانی که گوسفند دالی شبیه‌سازی شد در آن طرح شرکت داشت.
او در گذشته فرآیند توضیح درباره مزایای بالقوه پیشرفت‌های به ظاهر هشداردهنده این فناوری را تجربه کرده و معتقد است که اکنون هم نیاز فوری به توضیح مجدد مزایای فناوری جدید وجود دارد.
او می‌گوید: «ما در زمینه این فناوری در جهان پیشتازیم و از نظر توسعه آن در راس جدول هستیم. اگر قانونی برای ادامه این کار نداشته باشیم، اعتبار ما برای حفظ این موقعیت به تدریج از بین می رود و سرمایه‌گذاری، استعداد علمی و رونق اقتصادی خود در این زمینه را به کشورهای دیگر خواهیم باخت.»
در این زمینه می‌توان از گذشته درس‌هایی آموخت. سی سال پیش بسیاری از مصرف کنندگان در بریتانیا، اتحادیه اروپا و سایر کشورها اصلاح ژنتیکی را به دلیل غیرطبیعی بودن آن رد کردند.
محصولات جی ام علنا توسط معترضانی که این فناوری را لازم یا ایمن نمی‌دانستند لگدکوب شد.
در آن زمان، این واکنش باعث خشم و ناراحتی پژوهشگران شد زیرا آنها معتقد بودند این فناوری نجات دهنده جهان است اما، از نظر آنها، به خاطر نقش رسانه‌ها در دامن زدن به یک موج هیستریک ضدعلمی، نابود می‌شود.
به نظر می‌رسد ویرایش ژن برای برخی از افراد نسخه خوشایندتری نسبت به جی ام باشد.
این فناوری در زمانی مطرح می‌شود که بحث از جنبه دوقطبی خارج شده، یافتن راه حل‌های زیست محیطی حتی ضروری‌تر شده و به نظر می‌رسد برخی از دانشمندان و فعالان در این زمینه آمادگی بیشتری برای ارزیابی دیدگاه طرف مقابل را دارند.
آقای استیونسون معتقد است که در درازمدت، برای مقابله با تغییرات آب و هوایی باید «کاهش عظیمی» در میزان جهانی تولید دام صورت گیرد، اما از نظر عملی، این واقعیت که تغییرات آب و هوایی در حال حاضر زندگی افراد زیادی را نابود کرده است، به این معنی است که استفاده از ویرایش ژن می‌تواند «مشروع» باشد. اما او در این زمینه احتیاط به خرج می‌دهد.
او می‌گوید: «برای من سخت است که به آن بخش از تحقیقات علمی اعتماد کنم که می‌گوید: ببینید ما راه جدیدی برای ایجاد تغییر در حیوانات داریم.»
او می‌افزاید: «خطر در این است که حتی بیش از حال حاضر، حیوانات را به‌عنوان اشیاء، به صورت واحدهای تولید در نظر بگیریم به این دلیل که می‌توانیم آنها را تغییر دهیم تا برای استفاده بردن خودمان سازگارتر شوند و به این ترتیب، از این درک که حیوانات موجوداتی دارای شعور هستند دور شویم.»
آنچه بعدا نه فقط در بریتانیا، بلکه در سایر نقاط جهان روی خواهد داد به این بستگی دارد که آیا طرفداران ویرایش ژن می‌توانند افراد با اندیشه باز، اما محتاط مانند آقای استیونسون را متقاعد کنند که می‌توانند با امنیت، به نحوی اخلاقی و در یک برنامه منسجم عمل کنند به نحوی که زندگی را نه فقط برای مردم بلکه حتی برای حیوانات هم بهتر – نه بدتر – می‌کند.
