سازمان بهداشت جهانی اطمینان دارد با وجود افزایش موارد ابتلا به فلج اطفال که امسال شاهد آن هستیم، می‌توان این بیماری را با محدود کردن تمام راه‌های انتقال تا سال ۲۰۲۵، ریشه کن کرد.
برنامه جهانی ریشه‌کنی فلج اطفال از سال ۱۹۸۸ شروع شد. در آن سال ویروس حاد فلج اطفال با شدت گسترش پیدا کرده و ۳۵۰ هزار نفر در ۱۲۵ کشور را مبتلا کرده بود.
در حال حاضر موارد ابتلا به ویروس حاد فلج اطفال تنها در دو کشور افغانستان و پاکستان گزارش شده است. هر دو کشور در سال ۲۰۲۳، شش مورد ابتلا به بیماری را گزارش داده‌اند. امسال ۳۹ مورد در پاکستان و ۲۲ مورد در افغانستان گزارش شده است.
آیا این افزایش موارد ابتلا، رسیدن به هدف جهان بدون فلج اطفال را غیرممکن خواهد کرد؟
بیمارانی کم سن
جواد، پسری ۳۰ ماهه از شمال غربی پاکستان و از شهر کویته است. او یکی از قربانیان دور اخیر گسترش ویروس فلج اطفال است. ماه نوامبر سال گذشته او تب بسیار بالا و عفونت قفسه سینه داشت.
جلال احمد، پدر جواد به یاد می‌آورد: «وقتی پسرم یک صبح بیدار شد، متوجه شدیم یکی از پاهایش حرکت نمی‌کند. او نمی‌توانست روی دوپایش بایستد.»
پزشکان تأیید کردند که جواد دچار حمله فلج شده است.
پدر جواد ادامه می‌دهد: «این برای من و همسرم خیلی نگران‌کننده بود. او را پیش دکترهای دیگری بردم اما آنها گفتند نمی‌توانند کاری انجام دهند.»
هیچ درمانی برای فلج اطفال وجود ندارد اما می‌توان با واکسیناسیون از آن جلوگیری کرد.
جلال احمد می‌گوید: «وقتی او به دنیا آمد، ما به او هیچ قطره‌ای ندادیم. اما بعد از سه ماه این کار را کردیم. اما به او واکسنی نزده‌ایم.»
جلال احمد اغلب پسرش را به فروشگاه خوار و بارفروشی‌اش می‌برد و سعی می‌کند او را خوشحال کند. اما هر بار به آینده پسرش فکر می‌کند، افسرده می‌شود.
«وقتی سعی می‌کند راه برود، نمی‌تواند پایش را صاف بگذارد. آن پا تغییر شکل داده است.»
خوش‌بینی مستمر
با وجود افزایش موارد فلج اطفال، سازمان بهداشت جهان وضعیت را نگران‌کننده نمی‌داند.
دکتر حمید جعفری، مدیر ناحیه شرق مدیترانه برنامه جهانی ریشه‌کنی فلج اطفال می‌گوید: «ویروس فلج اطفال، تا زمانی که کاملاً ریشه‌کن نشود، به‌طور دوره‌ای افرایش پیدا می‌کند و ما امسال شاهد یکی از این دوره‌ها هستیم.»
ریشه‌کن کردن فلج اطفال در افغانستان و پاکستان به این معنی است که باید به تمام کودکان زیر پنج سال با تناوب منظم، دو قطره واکسن فلج اطفال رساند.
آقا جعفری می‌گوید: «تیم‌های واکسیناسیون محلی جمعیت‌های عشایری را که اغلب واکسن‌های فلج اطفال و دیگر واکسن‌های معمول را از دست می‌دهند، دنبال و در نقشه ردیابی می‌کنند. این گروه‌های واکسیناسیون با موتورسیکلت در نواحی دورافتاده تا بتواند به قوم‌هایی که در حال حرکت هستند، دسترسی پیداکرده و واکسن‌ها را به آنها برسانند.»
با اینکه موارد بیماری در حال افزایش هستند، آقای جعفری می‌گوید: «تنوع ژنتیکی ویروس همچنان بسیار پایین است و تنها دو گونه در حال گسترش هستند. این در حالی است که در سال ۲۰۲۰، دوازده گونه مختلف این ویروس در حال چرخش بودند.»
فلج اطفال چیست و چطور گسترش پیدا می‌کند؟
فلج اطفال عفونتی است که توسط ویروس فلج اطفال (پولیو) ایجاد می‌شود. این ویروس درنتیجه تماس با مدفوع فرد آلوده یا با احتمال کمتر، درنتیجه تماس با قطرات پراکند ه‌شده از سرفه و یا عطسه منتقل می‌شود.
فلج اطفال بیشتر کودکان زیر پنج سال را مبتلا می‌کند.
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: «یک مورد از هر ۲۰۰ مورد عفونت به فلج غیرقابل‌بازگشت ختم می‌شود. در میان کسانی که دچار فلج می‌شوند، پنج‌تا ده درصد وقتی عضلات تنفسی قابلیت حرکت را از دست می‌دهند، جان خود را از دست می‌دهند.»
برنامه‌های واکسیناسیون توانسته‌اند با موفقیت دو گونه از سه گونه حاد این ویروس را از بین ببرند اما این مبارزه هنوز تمام نشده است.
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: «تا زمانی که حتی یک کودک به این ویروس مبتلا شود، کودکان کشورهای دیگر در معرض خطر این بیماری قرار دارند.»
اما فلج اطفال می‌تواند درنتیجه واکسن هم گسترش پیدا کند. واکسن حاوی ویروس ضعیف شده پولیو است. این نوع زنده‌ای از ویروس است که می‌تواند به شکلی که خطرناک نیست در سیستم گوارش تکثیر شود و از طریق مدفوع از بدن دفع شود و بعد از طریق آب آلوده به فاضلاب به افرادی که واکسینه نشده‌اند منتقل شود.»
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ایالات متحده آمریکا (سی دی سی) می‌گوید شیوع گسترده ویروس فلج اطفال ناشی از واکسن اغلب در آفریقا مشاهده می‌شود. این سازمان می‌گوید بین ژانویه ۲۰۲۳ تا ژوئن سال ۲۰۲۴، ۷۴ مورد شیوع فلج اطفال گزارش شده است که ناشی از واکسن بوده است. در این موارد شیوع ۶۷۲ نفر در ۳۹ کشور به بیماری مبتلا شده‌اند.
در غزه که تحت شرایط جنگی است، فلج اطفال ناشی از واکسن یک پسر ۱۰ ماهه را در ماه اوت امسال نیمه فلج کرد.
بعد از این مورد، بلافاصله برنامه ایمن‌سازی گسترده‌ای در غزه آغاز شد.
واکسیناسیون
برنامه جهانی ریشه کنی فلج اطفال می‌گوید: «در طول ده سال گذشته، بیش از ده میلیارد دوز OPV (قطره فلج اطفال) به نزدیک به سه میلیارد کودک در سراسر جهان داده شده است.
پاکستان مرتباً کارزارهای واکسیناسیون خانه به خانه انجام می‌دهد. آخرین کارزار در سپتامبر انجام شد.
پس از پنج سال وقفه، در ژوئن ۲۰۲۴، یک کارزار سراسری واکسیناسیون خانه به خانه در افغانستان انجام شد. اما طالبان برنامه واکسیناسیون خوراکی را که برای ماه سپتامبر برنامه‌ریزی شده بود لغو کرد.
وزارت صحت که تحت طالبان اداره می‌شود به سوالات بی‌بی‌سی در مورد آینده کمپین فلج اطفال پاسخی نداد.
خشونت علیه گروه‌های واکسیناسیون
ترس، سوءظن و اطلاعات نادرست موجب مقاومت و خشونت علیه گروه‌های واکسیناسیون در پاکستان و افغانستان شده است.
برنامه ریشه‌کنی فلج اطفال در پاکستان می‌گوید امسال ۲۲ نفر که در گروه‌های واکسیناسیون کار می‌کردند، کشته شده‌اند.
در افغانستان یکی از حمله‌های مرگبار در سال ۲۰۰۴ رخ داد که در آن ۸ مسئول واکسیناسیون در چهار حمله جداگانه که در یک روز اتفاق افتاد، کشته شدند.
مقاومت خارق‌العاده مسئولان واکسیناسیون چون گلناز شیرازی و امیرعلی این برنامه را زنده نگه داشته است.
خانم شیرازی به‌عنوان یکی از مسئولان فلج اطفال در سال ۲۰۱۱ در مظفرآباد که پایتخت کشمیر تحت اداره پاکستان است، مشغول به کار شد. چهار نفر از اعضا خانواده او هم در برنامه مبارزه با فلج اطفال فعالیت می‌کنند و دو نفر از آنها کشته شده‌اند.
او می‌گوید: «من بدن‌های خواهرزاده و خواهرشوهرم را در برانکارد دیدم. مائده ۱۸ ساله بود و انگار روی برانکارد به خواب رفته بود. او خیلی جوان بود. فمیدا، خواهرشوهرم که ۴ ساله بود در برانکارد دیگر بود. خون زیادی از آنها رفته بود و آنها در جا، جان خود را ازدست داده بودند. واقعاً وحشیانه بود. قلبم به درد آمده بود.»
خانم شیرازی می‌گوید نمی‌تواند بفهمد چرا کسانی که برای مبارزه با فلج اطفال کار می‌کنند هدف این حمله‌ها قرار می‌گیرند. او می‌داند آنها در لیست حمله‌ها قرار دارند اما هنوز مصمم است به کار واکسیناسیون فلج اطفال ادامه بدهد.
امیرعلی در چهارسالگی به این ویروس مبتلا شده بود و حالا یکی از پاهایش فلج است. او از دره سوات به کراچی آمده است و حالا به‌عنوان مسئول واکسیناسیون کار می‌کند.
او می‌گوید: «وقتی بزرگ می‌شدم، تحت هشت عمل جراحی قرار گرفتم اما هیچ کدام درمانم نکردند. باید با همین شرایط زندگی می‌کردم.»
به دلیل این محدودیت بدنی، او نه می‌توانست ورزش کند و برای سفر هم مشکل داشت. مادرش هم از جهت احساسی تحت فشار بود.
«یک روز آگهی برای استخدام مسئول واکسیناسیون فلج اطفال دیدم و فکر کردم برای آن اقدام می‌کنم. هدف من این است که این بیماری را ریشه‌کن کنم.»
او که ۳۶ ساله است به کمک عصا راه می‌روند. او از داستان زندگی خودش برای انگیزه بخشی به دیگران استفاده می‌کند.
«به مردم می‌گویم اگر کودکانشان واکسینه نشوند، باید مثل من زندگی کنند.»
او حالا در حال آماده شدن برای دور بعدی عملیات واکسیناسیون است که از ۲۸ اکتبر امسال آغاز خواهد شد.
جهانی بدون فلج اطفال
سازمان بهداشت جهانی در تلاش است راه حلی برای دلایل اصلی امتناع از واکسن پیدا کند.
اطلاعات نادرست در مورد واکسن که از دنیای مجازی و رسانه‌های دیجیتال دست به دست می‌شوند مشکل اصلی در این میان هستند. برنامه مبارزه با فلج اطفال از روش‌های مختلفی برای دسترس قرار دادن اطلاعات صحیح استفاده می‌کند. ازجمله کمک گرفتن از اینفلوئنسرهای مطرح محلی و سلبریتی‌های محبوب تا توسط آنها افسانه‌های غلط درباره واکسن را از بین ببرد.
آقای جعفری می‌گوید: «ما تعهد جدی سیاسی از این دو کشور برای پایان دادن به انتقال فلج اطفال تا پایان سال ۲۰۲۵ داریم. با دسترسی کامل و برنامه‌های مداوم و با کیفیت واکسیناسیون که بتواند به تمام کودکان هر دو طرف مرز برسد، می‌توانیم کاری کنیم که فلج اطفال به تاریخ بپیوندد.»
اگر این برنامه موفق شود، فلج اطفال دومین بیماری بعد از بیماری آبله خواهد بود که با تلاش انسان‌ها به‌طور کامل ریشه‌کن می‌شود.
