کشتی بخار سلطنتی تایتانیک بیش از ۱۱۲ سال را در محل غرق شدن خود، در اعماق تاریک اقیانوس سپری کرده است. این کشتی در شبی سرد و بدون ماه در ماه آوریل سال ۱۹۱۲ غرق شد. طول کشتی ۲۶۹ متر بود و از وسط به دونیم شد. سیلی از آوار به عمق ۳.۸ کیلومتری اقیانوس فرونشست. این کشتی ۱۵۰۰ نفر از مسافران و کارکنان را همراه خود به کام مرگ کشاند.
به جز دیدارهای هر از چندگاهی زیردریایی‌های مخصوص عمق اقیانوس و عملیات کشف اشیا بازمانده در کف دریا، کسی مزاحم لاشه آن نشده است و در طول این همه سال تحت فرآیند آرام و مداوم فرسایش و پوسیدگی قرارگرفته است.
تصاویر جدید از آخرین سفر اکتشافی به تایتانیک، در حدود ۶۴۰ کیلومتری در جنوب شرقی ساحل نیوفاندلند، آثار این پوسیدگی را نشان می‌دهند. سینه کشتی تایتانیک، با نرده‌هایی که از مشخصه‌های ویژه آن است از دل تاریکی ظاهر می‌شوند.
از سال ۱۹۸۵ که لاشه کشتی کشف شد، تبدیل به یکی از نمادهای به یادماندنی آن شده است. اما در سال ۲۰۲۲، اسکن‌هایی که از لاشه کشتی انجام شد، نشان دادند که این نرده‌ها در حال کنده شدن هستند و در یکی از آخرین بازدیدهایی که در سال ۲۰۲۴ انجام شد، بخش قابل‌توجهی از آن کاملاً فروریخته است.
این نشان می‌دهد شرایط محیطی سختی که در اعماق اقیانوس وجود دارد توانسته آنچه از معروف‌ترین کشتی جهان به جامانده است را به‌تدریج نابود کند. جدا از فشار آب اقیانوس که از بالا وارد می‌شود، جریان‌های آبی که در کف دریا وجود دارند و همین‌طور باکتری‌های آهن خوار باعث تخریب و فروریختن بدنه لاشه کشتی شده‌اند. درحالی که لاشه کشتی دچار این فرآیند است، تأثیرات غیرمنتظره و عجیبی بر زیستگاه اقیانوس هم داشته است.
تحت فشار
تایتانیک درحالی‌که داشت غرق می‌شد دو تکه شد. یکی سینه کشتی و دیگری پاشنه آن. این دو بخش با فاصله حدود ۶۰۰ متری از هم به کف اقیانوس سقوط کردند. سینه کشتی به شکل مستقیم و از عقب آن غرق شد درحالی که پاشنه کشتی به‌تدریج به عمق دریا فرورفت.
در فاصله حدود ۲ کیلومتری از پشت پاشنه کشتی تا جایی که سینه کشتی قرار دارد، اشیا، لوازم ، وسایل، زغال‌سنگ و قطعات مختلف کشتی پراکنده شده‌اند. بیشتر آوار در نزدیکی پاشنه جمع شده‌اند. پاشنه کشتی مانند ورقه پیچ‌وتاب خورده‌ای از فولاد است. اما سینه کشتی از جهت ساختار ظاهری تقریباً بی‌تغییر به جامانده است. دلیل آن این است که وقتی کشتی با کوه یخ برخورد کرد، ضربه ناشی از آن یکی از تکه‌های پرچ شده بدنه را پاره کرد و موجب شد ۴۳۰۰۰ تن آب وارد سینه کشتی شود. وقتی پاشنه کشتی از آن جدا شد، هنوز در آن محفظه‌هایی پر از هوا باقی مانده بود. درحالی که چرخ‌زنان به سمت کف اقیانوس سقوط می‌کرد، فشار آب که شدت آن بیشتر و بیشتر می‌شد، موجب انفجار ساختارهای اطراف این محفظه‌های هوادار شد. درنتیجه آن، خرده‌های فلزات؛ مجسمه‌ها، بطری‌های شامپاین، اشیا و متعلقات مسافران هم به اطراف پراکنده شدند.
تایتانیک درحالی که در کف اقیانوس قرارگرفته، فشار آبی حدود ۴۰ مگا پاسکال را تحمل می‌کند . فشاری ۳۹۰ برابر فشار در سطح آب است. اما ازآنجا که دیگر در آن محفظه‌های هواداری باقی نمانده است، دیگر احتمال انفجارهای فاجعه‌بار وجود ندارد.
در عوض این وزن خود کشتی عظیم است که در نابودی آن نقش دارد. همزمان با اینکه ۵۲۰۰۰ هزار تن فولاد این کشتی در کف اقیانوس فرو می‌رود، نیروی چرخشی شدیدی در بدنه فولادی به وجود می‌آید که کشتی را از هم جدا می‌کند. شکاف‌ها و ترک‌های بزرگی در بدنه کشتی در حال شکل‌گیری هستند. در چند عملیات اکتشافی علائم این شکاف‌ها در بدنه کشتی قابل مشاهده بود. منطقه عرش کشتی هم در حال فرورفتن به سمت داخل است.
گرهارد سیفرت، باستان‌شناس دریایی است. او در سال ۲۰۲۲ یک سفر تحقیقی به لاشه تایتانیک را رهبری کرد که هدف آن تهیه اسکن‌های باکیفیت بالا از آن بود. آن‌ها با شرکت مگلان در این پروژه همکاری کردند.
او می‌گوید: «تصویر به یادماندنی ضد نوری که از لاشه تایتانیک شهرت دارد به‌تدریج در حال تغییر است. این تغییر مثبت نیست. او ادامه می‌دهد: «فرورفتن نرده‌ها قابل مشاهده است. این نرده‌ها وقتی ما در سال ۲۰۲۲ با مگلان نزدیک لاشه کشتی بودیم هنوز سر جایشان بودند. فروریختن سقف حمام کاپیتان کشتی هم از یکی دیگر از مثال‌هایی است که می‌توان از فرونشستن لاشه تایتانیک عنوان کرد.»
آقای سیفرت می‌گوید « پوسیدگی به‌تدریج ساختار کشتی، صفحه‌های فولادی و ستون‌ها و دیگر بخش‌هایی که وزن کشتی را تحمل می‌کنند، ضعیف خواهد کرد.»
لقمه باکتری‌ها شدن
لاشه کشتی تایتانیک هم مانند هر ساختار فولادی دیگر در حال زنگ زدن و پوسیده شدن است. اما در عمق ۳.۸ کیلومتری از سطح دریا، فرآیندهایی که در آن مؤثرند با آنچه در خشکی و درنتیجه واکنش‌های اکسیژن و آب و تولید اکسید آهن رخ می‌دهد، تفاوت دارد. پوسیدگی لاشه تایتانیک بیشتر از هر چیز به دلیل باکتری‌ها است.
لاشه کشتی در لایه‌ای از بیوفیلم – پوششی از باکتری‌ها، قارچ‌های دریایی و سایر میکروب‌ها – پوشیده شده است. این موجودات از لاشه تایتانیک تغذیه می‌کنند. در سال‌های اول، مواد مغذی موجود در اسباب و وسایل، بالش و حوله و مبل‌ها می‌توانست منبع خوراکی خوبی برای این میکروب‌های عمق اقیانوس باشد و همین موجب جاگیر شدن آن‌ها شد.
به مرور زمان، میکروب‌های قوی‌تری هم وارد این چرخه شده‌اند. ممکن است میکروب‌ها در هنگام جابه‌جا شدن خاک بستر اقیانوس وقتی کشتی به داخل آن فرو می‌رود و یا از طریق جریان‌های آب گرم داخل اقیانوس که از مدار میانی اقیانوس اطلس می‌آیند، آمده باشند.
باکتری‌های مختلفی که آهن موجود در بدنه کشتی را اکسید می‌کنند، در کنار باکتری‌های دیگری که اسید تولید می‌کنند، در حال خوردن سطوح فلزی تایتانیک هستند. میکروب‌های دیگری هم هستند که از آهن زنگ‌زده‌ای که دیگر باکتری‌ها ایجاد کرده‌اند، تغذیه می‌کنند. تعداد این میکروب‌ها هم روی بدنه کشتی در حال افزایش است.
کسانی که از لاشه تایتانیک بازدید کرده‌اند متوجه روستیکل هایی بر سطح آن شده‌اند. روستیکل‌ها حجم‌های یخ مانندی هستند که از بدنه کشتی آویزان‌اند و از اکسید فلزات تشکیل‌شده‌اند. در میان این روستیکل‌ها، مجموعه‌ای از ارگانیزم‌های میکروسکوپی زندگی می‌کنند که یا با هم همکاری و یا بر سر مواد مغذی رقابت می‌کنند. دانشمندان یکی از این روستیکل‌ها را در سال ۱۹۹۱و در جریان سفر مطالعاتی مستیسلاو کلدیش، شکستند و آن را در ظرف‌های محافظ در برابر نفوذ هوا، به سطح آب آوردند.
در میان میکروب‌هایی که محققان از روی لاشه کشتی کشف کردند، یک گونه باکتری کاملاً جدید پیدا شد که تاکنون در جهان علم ناشناخته بود.
هالوموناس تیتکانیکا، نامی بود که بعداً به این باکتری داده شد. این باکتری حاوی ژن‌هایی است که به آن امکان می‌دهد آهن را تجزیه کند.
باکتری‌های کاهنده گوگرد هم از دست باکتری‌هایی هستند که در محیط‌های فاقد اکسیژن زندگی می‌کنند. این مکان شامل شکاف‌های میکروسکوپی هستند که درنتیجه فروریختن بدنه کشتی به وجود آمده‌اند. این باکتری‌ها گوگرد ایجاد می‌کنند. گوگرد در آب دریا تبدیل به اسیدسولفوریک می‌شود. اسیدسولفوریک موجب خرد شدن و پوسیدگی بدنه کشتی می‌شود که به‌نوبه خود آهن آزاد می‌کند. میکروب‌های دیگر از این آهن تغذیه می‌کنند.
دانشمندان معتقدند پاشنه کشتی صدمه بیشتری از سقوط در آب دیده است. این بخش کشتی۴۰ برابر سریع تراز سینه کشتی دچار پوسیدگی شده است.
آنتونی آلخوری، میکروبیولوژیست توضیح می‌دهد: «به همین دلیل است که سینه تایتانیک از انتهای پشتی بیشتر در حال فرونشستن است. اینجا به محل شکستگی نزدیک‌تر است و پوسیدگی در حال حرکت از عقب به سمت جلوی کشتی است. برای همین بخش‌های جلویی کشتی آسیب‌ندیده‌تر به نظر می‌رسند.»
آقای آلخوری در دانشگاه ایالتی فلوریدا کار می‌کند. او با یک کارگردان کانادایی و جیمز کامرون که غواصی عمیق می‌کند، در حال همکاری است .آن‌ها می‌خواهند بفهمند میکروب‌ها چه نقشی در فروپاشیده شدن تایتانیک دارند.
آقای الخوری می‌گوید: «به نظر می‌رسد پاشنه کشتی در حال فرورفتن در کف اقیانوس است. تقریباً همه جای آن به جز موتورهای آن آسیب دیده‌اند. پروانه دم کشتی، سکان و پروانه‌ها هم تا حدی سالم مانده‌اند و هنوز می‌توان آن‌ها را تشخیص داد.»
یکی از نکات عجیبی که آقای کامرون در سال ۲۰۰۵ در حمام‌ها ترکی داخل تایتانیک کشف کرد، تشکیل پیچک‌های ظریفی است که از زنگ آهن ساخته شده‌اند. این کارگردان مشهور آن‌ها را «گل‌های زنگ‌زده» نامید. او با کمک یک وسیله قابل حرکت کنترل از راه دور، توانست چوب‌های ساج و ساخته‌های ظریف چوبی به کار رفته در حمام‌ها را که به‌طور غیرمنتظره‌ای سالم مانده بودند پیدا کند. شاید چون حمام‌ها در داخل کشتی قرار دارند و اکسیژنی در آن‌ها وجود نداشت، سالم مانده بودند. این محیط بدون اکسیژن مانع از زندگی و فعالیت باکتری‌ها و میکروب‌هایی شده است که می‌توانند چوب را تخریب کنند.
در عوض این حمام‌ها با ریشه‌ها و ساقه‌های عجیبی از زنگ آهن پوشیده شده بودند که تا ارتفاع ۱.۵ متری از کف حمام بالا رفته بودند. به طرز جالبی این گل‌های زنگ‌زده هم همان سمتی کشیده شده بودند که خطوط هندسی کشیده شده بودند. آقای آلخوری، کامرون و همکارانشان نشانه‌هایی پیدا کردند که نشان می‌دهند این گل‌ها و ساقه‌ها توسط باکتری‌هایی که زنگ‌زدگی ایجاد می‌کنند، ساخته‌شده‌اند. این باکتری‌های «مگنتوتاکتیک» نام دارند و روی لاشه کشتی زندگی می‌کنند. این میکروب‌های عجیب دارای ریز کریستال‌هایی از آهن هستند که به آن‌ها اجازه می‌دهد در مدار جریان‌های مغناطیسی قرار بگیرند. آقای آلخوری توضیح می‌دهد درحالی‌که این باکتری‌ها مشغول خوردن فلزات و آهن تایتانیک هستند، ردی از زنگ آهن به دنبال خود به‌جا می‌گذارند که به‌طور عمودی در مسیر مدار میدان مغناطیسی کره زمین رشد می‌کنند.
منبع غذایی عظیمی از آهن
میزان عظیم آهنی که تایتانیک با خود به کف اقیانوس برده است، اکوسیستم نادری در اطراف آن ایجاد کرده است. درحالی که تایتانیک در حال متلاشی شدن و پوسیدن است، ذرات آهن در آب‌های اطراف آن حل می‌شوند. به این ترتیب آب سرشار از یک ماده معدنی حیاتی و اما کمیاب می‌شود که برای حیات در کف اقیانوس ماده مغذی مهمی است.
آقای الخوری می‌گوید: «هرچند آهن یکی از رایج‌ترین عناصر در سطح زمین است، اما آهنی که قابل حل شدن باشد، یکی از کمیاب‌ترین مواد مغذی در کف اقیانوس است و کمبود آن حیات بسیار از موجودات در اعماق اقیانوس را محدود می‌کند.» معمولاً گدازه‌های آتش‌فشان‌های هایدرترمال از منابع تأمین آهن درعمق اقیانوس هستند و می‌توانند نیاز انواع مختلفی از گونه‌های حیاتی را تأمین کنند. در این نواحی باکتری هم نقش مهمی در فراهم کردن آهن برای دیگر موجودات دارند.
او ادامه می‌دهد: «لاشه تایتانیک مانند واحه‌ای از آهن در کف اقیانوس عمل می‌کند. یک توده ۴۶۰۰۰ تنی از آهن، که سابقاً کشتی لوکسی بوده و حالا منبعی از آهن است. این واحه‌ای است که یک ماده مغذی اساسی و موردعلاقه را تأمین می‌کند و موجب به وجود آمدن محیط مرجانی پر از ستاره‌های دریایی، اسفنج‌های شیشه‌ای، شقایق دریایی، مرجان‌های کف دریا و خیارهای دریایی می‌شود. و البته در کنار آن‌ها کلونی‌هایی از باکتری‌های آهن خوار هم تشکیل می‌شود.»
آقای الخوری و همکارانش متوجه شدند این باکتری‌ها فقط آهن بدنه تایتانیک را نمی‌خورند بلکه آهن را از طریق تنفس هم جذب می‌کنند. یعنی به‌جای اکسیژن، آهن را تنفس می‌کنند. او می‌گوید: «این اکوسیستمی منحصربه‌فرد است که از خورشید و نور آن بسیار دور است و می‌تواند اطلاعاتی در مورد موجوداتی که در شرایط محیطی بسیار سخت زندگی می‌کنند (اکستریموفیل) که ممکن است در اروپا (از قمرهای سیاره مشتری) و دیگر اقیانوس‌های کیهانی دور از زمین کشف کنیم، در اختیار ما قرار دهند.»
آهن بدنه تایتانیک بر سطح دریا هم اثر دارد. جریانی از زنگ آهن که با سرعت ۱۰ سانتی‌متر در سال، از تایتانیک پخش می‌شود و رسوبات آن تا ۱۵ سانتی‌متر پراکنده می‌شود. این جریان‌های آهن خصوصاً در میانه پاشنه کشتی غلظت بیشتری دارند.
دانشمندان درمجموع تخمین می‌زنند که تایتانیک روزانه از روستیکل هایش به میزان ۰.۱۳ تا ۰.۲ تن آهن از دست می‌دهد. گروهی چنین تخمین زده‌اند که آهن موجود در سینه کشتی بین ۲۸۰ تا ۴۲۰ سال آینده کاملاً در آب حل خواهد شد.
جریان‌های کف دریا
عامل دیگری هم می‌تواند در سرعت بخشیدن به متلاشی شدن لاشه تایتانیک مؤثر باشد.
همان‌طور که جریان‌های قوی در سطح آب می‌توانند قایق‌ها و شناگران را با خود ببرند، جریان‌هایی در عمق اقیانوس هم وجود دارند. هرچند این جریان‌های به‌شدت جریان‌های سطح آب نیستند، اما می‌توانند حجم زیادی از آب را جابه‌جا کنند. این ممکن است به دلیل بادهایی باشد که در سطح آب می‌وزند و بر ستون‌های آب زیرین اثر می‌گذارند. جزر و مد در عمق آب و تفاوت غلظت‌های آب که وابسته به دمای آب و میزان نمک آن است هم بر این روند اثر می‌گذارند. به این جریان‌های آبی عمق دریا، جریان‌های گرما شوری هم گفته می‌شود. گاهی، در موارد نادر طوفان‌هایی در عمق دریا ایجاد می‌شوند. این طوفان‌ها معمولاً درنتیجه گرداب‌های سطحی ایجاد می‌شوند و می‌توانند جریان‌های پرقدرت و پراکنده‌ای در زیر بستر دریا ایجاد کنند و قادرند آنچه در کف دریا قرارگرفته را جابه‌جا کنند.
مطالعه‌ای که روی رسوبات موجود در بستر دریا در اطراف تایتانیک انجام‌شده است، به همراه بررسی حرکت مرکب ماهی‌ها در اطراف لاشه تایتانیک، نکات جدیدی در مورد اینکه این کشتی چطور درنتیجه ضربه‌های جریان‌های آب کف دریا در حال جابه‌جایی و تغییر است، در اختیار قرار داده است.
بخشی از لاشه تایتانیک در نزدیک ناحیه‌ای از کف دریا اقیانوس است که معمولاً به خاطر جریان‌های آب سرد که به سمت جنوب جریان دارند شناخته می‌شود. این جریان آب جریان زیرین غربی نام دارد. این جریان کف آب، کوه‌های شنی سیار ایجاد می‌کند و بافت‌های موج مانند روی رسوبات و گل‌ولای کف دریا می‌سازد. بیشتر این کوه‌ها و بافت‌های مشاهده شده در کف دریا، درنتیجه جریان‌های نسبتاً ضعیف یا با قدرت متوسط ایجاد شده‌اند.
موج‌های ایجادشده روی شن‌های نزدیک حاشیه شرقی لاشه تایتانیک همچنین نشان‌دهنده وجود یک جریان آبی به رو به غرب در زیردریا است. هرچند این جریان در محدوده‌ای که لاشه کشتی قرار دارد، به گفته دانشمندان از شمال غربی به جنوب غربی متمایل می‌شود . به نظر آن‌ها دلیل آن برخورد با تکه‌های بزرگ‌تر لاشه کشتی است که موجب تغییر مسیر این جریان می‌شود.
ظاهراً جریان‌های آبی که در محدوده جنوب سینه کشتی وجود دارند، بسیار متغیر هستند و گاهی از شمال شرقی تا شمال غربی تا جنوب غربی در جریان هستند.
هرچند هیچ‌یک از این جریان‌ها واقعاً قوی نیستند، قادرند بخش‌هایی از لاشه کشتی که سست شده‌اند را شکسته و به آن صدمه وارد کنند.
آقای سیفرت می‌گوید حتی جریان‌های آبی که درنتیجه عبور زیردریایی‌ها ایجاد می‌شود هم می‌تواند باعث ریزش بخش‌های ضعیف بدنه کشتی شوند: «البته این جریان‌ها می‌توانند بعضی از روستیکل ها را از بین ببرند و همین ممکن است باعث تأخیر در تخریب لاشه کشتی در این مناطق شود.»
احتمال دیگر این است که این جریان‌های آبی، قبل از آنکه لاشه کشتی فرصت پیدا کند به‌طور کامل متلاشی شود، آن را در رسوبات و گل‌ولای دفن کنند.
اما قبل از آنکه چنین اتفاقی بیفتد، احتمالاً بخش‌های مهم و در خاطره حک‌شده کشتی ناپدید خواهند شد. مانند فروریختن نرده‌های یادماندنی جلوی کشتی که شخصیت‌های فیلم، جک و رز درصحنه‌های مهمی از فیلم ۱۹۹۷ کامرون پشت آن‌ها ایستاده بودند، فروریخته‌اند.
آقای الخوری می‌گوید: «من تخمین می‌زنم قسمت‌های نمادینی از لاشه کشتی، مانند روبنای آن، ورودی و راه‌پله‌های آن، اتاق مارکونی، اتاق افسران، تا سال ۲۱۰۰ فرو خواهند ریخت و فرود شناور روی تایتانیک را بسیار مشکل خواهند کرد. فلزهای نازک‌تر، مانند نرده‌ها و اتاقک‌های روی عرشه، سریع‌تر از بین خواهند رفت. اما حتی با همین روند و سرعت نابودی، قرن‌ها طول خواهد کشید تا لاشه کشتی به‌طور کامل ناپدید شود.»
آقای آلخوری تخمین می‌زند قطعات بزرگ آهن که در زیر گل‌ولای و رسوبات دفن می‌شوند، در برابر نابودی محافظت خواهند شد و از میکروب‌های آهن خوار در امان خواهند ماند و احتمالاً صدها سال بیشتر دوام خواهند آورد.
اما سرنوشت نهایی این معروف‌ترین کشتی غرق‌شده جهان چه خواهد بود؟ یک لکه اکسید آهن بزرگ در کف دریا، با کاشی‌ها پراکنده، توالت و یراق‌های برنجی باقی‌مانده از آن؟
آقای آلخوری می‌گوید: «اشیا چینی و آن کاشی‌های خوش‌نقش و رنگ که در حمام ترکی کشتی به کار رفته بودند و جنس سیلیکا پخته‌شده دارند، تقریباً برای همیشه ماندگار خواهند بود.»
اگر قرار باشد فقط این اجزا از تایتانیک باقی بمانند، یادبود بسیار ناچیزی برای یکی از غرورآفرین‌ترین ساخته‌ها و غم‌انگیزترین فجایع بشری خواهد بود. شاید این پایانی تلخ و آرام برای کشتی باشد که دل‌های سوخته فراوانی به جا گذاشت.
