پس از رقابت‌های جام ملت‌های آمریکای جنوبی، مسابقات جام ملت‌های آسیا، کهن‌ترین رقابت‌های قاره‌ای در تاریخ فوتبال جهان است. اروپایی‌ها از سال ۱۹۵۸ یعنی دو سال پس از آن که رقابت‌های جام ملتها ۱۹۵۶ به میزبانی هنگ کنگ برگزار شد، به فکر راه‌اندازی این مسابقات در قاره خود افتادند.
پیش از آن، کوپا آمریکا به سال ۱۹۱۶ خودش را به جهان فوتبال معرفی کرده بود.
جام ملت‌های آسیا که از نخستین دوره، نامش تغییری نکرده است، فقط دو سال پس از تاسیس رسمی کنفدراسیون فوتبال آسیا شکل گرفت. آسیایی‌ها پیش از تاسیس این کنفدراسیون، با پایان جنگ جهانی دوم، پیشنهاد برگزاری چنین مسابقاتی را از طریق فدراسیون‌های داخلی خود به هم ارائه کرده بودند.
قرار هم بود که اولین دوره این بازی‌ها سال ۱۹۵۰ برگزار شود؛ اما مشکلاتی مانند هماهنگی برای انتخاب میزبان و کافی نبودن تیم‌های حاضر و شرکت‌کننده در این بازی‌ها، مسابقات را لغو کرد.
یک سال پس از تاسیس کنفدراسیون فوتبال آسیا که با مشارکت ۱۴ کشور از جمله ایران، افغانستان، اسرائیل، میانمار، چین، هنگ کنگ، هند، اندونزی، ژاپن، کره جنوبی، پاکستان، فیلیپین، سنگاپور و ویتنام جنوبی شکل گرفت، ۷ کشور به برگزاری این مسابقات رای مثبت دادند.
طی دهه‌های اخیر، جام ملت‌های آسیا مهمترین تورنمنت ملی کنفدراسیون فوتبال آسیا شده است. مسابقاتی که حتی تاریخ برگزاری آن عوض شد، تا به گفته مقامات وقت این کنفدراسیون، میان بازی‌های المپیک تابستانی، جام جهانی و جام ملت‌های اروپا «ساندویچ» نشود.
جام «گروهی» ملت‌های آسیا
جام ملت‌های آسیا نخستین بار سال ۱۹۵۶ با حضور ۴ تیم به میزبانی هنگ کنگ برگزار شد. کنفدراسیون فوتبال آسیا تصمیم گرفته بود فقط یک مرحله از این بازی‌ها را به صورت متمرکز، به میزبانی یک کشور برگزار کند.
در سال‌هایی که فوتبال جایگاهی در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس نداشت، ایران، اسرائیل، هند، پاکستان و افغانستان مدعیان غرب آسیا بودند. اتحاد جماهیر شوری سابق، همچنان پابرجا بود و هنوز بخش‌هایی از خود را، تبدیل شده به کشورهای کوچک‌تری در شرق اروپا و شمال و مرکز آسیا نمی‌دید.
در شرق قاره، بیش از همه کره‌جنوبی و پس از آن ویتنام جنوبی و تاحدودی چین از تیم‌های صاحب نام بودند. در مرکز آسیا نیز، تایوان تنها تیم مدعی محسوب می‌شد.
سه دوره اولیه این مسابقات با وجود مخالفت برخی از کشورها از جمله ایران و کره جنوبی، تنها با حضور ۴ تیم برگزار شد. کره جنوبی به دو قهرمانی پیاپی دست یافت و سال ۱۹۶۴ اسرائیل که میزبان این رویداد شده بود، به قهرمانی رسید.
مسابقات چهار تیمی، به صورت گروهی برگزار می‌شد. هر تیم یک بار مقابل حریفش قرار می‌گرفت و در صورت پیروزی به ۲ امتیاز می‌رسید. تساوی هم مانند امروز، یک امتیاز داشت.
سال ۱۹۶۸ که ایران میزبان این دوره از رقابت‌ها شد، آخرین دوره برگزاری رقابت‌ها به صورت گروهی و بدون مرحله حذفی بود. پنج تیم ایران، هنگ کنگ، میانمار، اسرائیل و چین در تهران روبروی هم قرار گرفتند که در نهایت تیم ملی ایران قهرمان شد.
اسرائیل؛ قهرمانی که باید از آسیا می‌رفت
برخی از ادوار جام ملت‌های آسیا، فصل ممیز این رقابت‌ها با ادوار گذشته هستند. از مهمترین آن‌ها می‌توان به جام ملت‌های ۱۹۷۲ به میزبانی تایلند اشاره کرد.
از این دوره، بازی‌ها با حضور ۶ تیم و در دو گروه سه تیمی برگزار شد. همچنین اسرائیل که پس از سال ۱۹۵۴ به عضویت کنفدراسیون فوتبال آسیا درآمده بود، تصمیم گرفت در این رقابت‌ها شرکت نکند.
دلیل این تصمیم، پس گرفته شدن میزبانی این کشور از سوی کنفدراسیون فوتبال آسیا بود. این کنفدراسیون پس از ارائه شکایت‌هایی از سوی «اتحادیه کشورهای عرب» و همین طور برخی فدراسیون‌های فوتبال کشورهای مسلمان حاشیه خلیج فارس، میزبانی را که ابتدا به این کشور داده بود پس گرفت و به تایلند داد.
اسرائیل در اعتراض به این تصمیم، با وجود یک قهرمانی و یک نایب قهرمانی در ادوار گذشته جام ملتها، در این دوره از مسابقات شرکت نکرد.
همین موضوع، باعث شد فدراسیون فوتبال ایران در دوران پهلوی، به عنوان میانجی، موضوع خروج اسرائیل از قاره آسیا و حضورش در اروپا را پیگیری کند. اتفاقی که دو سال بعد یعنی ۱۹۷۴ رسمی شد؛ اسرائیل رفت تا کشورهای عربی، بدون تنش وارد رقابت‌های جام ملت‌های آسیا شوند.
افزایش ناگهانی؛ برای اسپانسرها یا برای مشارکت بیشتر؟
جام ملت‌های آسیا حد فاصل سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۹۶ با یک فرمت مشخص و با حضور ۶ تا ۱۰ تیم در دو گروه برگزار می‌شد. تیم‌های اول و دوم هر گروه به مرحله حذفی صعود می‌کردند و به صورت ضربدری، در دیدارهای مرحله نیمه‌نهایی به مصاف هم می‌رفتند. بازنده‌ها به بازی رده‌بندی و برنده‌ها به فینال مسابقات می‌رسیدند.
از جام ملت‌های ۱۹۹۶ شکل برگزاری مسابقات تغییر کرد؛ ۱۲ تیم در سه گروه ۴ تیمی قرار گرفتند. تیم‌های اول و دوم به صورت مستقیم راهی مرحله جدید «یک‌چهارم نهایی» می‌شدند و دو تیم برتر سوم گروه‌ها نیز مجوز صعود را به دست می‌آوردند.
این مدل در جام ملت‌های ۲۰۰۰ لبنان نیز تکرار شد. از جام ملت‌های ۲۰۰۴ چین اما کنفدراسیون فوتبال آسیا تصمیم به برگزاری استاندارد این مسابقات با حضور ۱۶ تیم در چهار گروه چهار تیمی گرفت. تیم‌های اول و دوم گروه‌ها به یک‌چهارم نهایی صعود می‌کردند و دیگر شانسی برای تیم‌های سوم وجود نداشت.
این مدل که گویی شکل اجرایی محبوبی برای «تیم‌های مدعی» در آسیا به نظر می‌رسید، تا سال ۲۰۰۹ ادامه پیدا کرد. اما تیم‌های بیشتر، یعنی تعداد بازی‌های بالاتر و بالا رفتن تعداد مسابقات به معنی افزایش درآمدهای حاصل از بلیت فروشی، جذب اسپانسر و البته فروش حق پخش تلویزیونی است.
کنفدراسیون فوتبال آسیا با تکیه بر همین دلایل اقتصادی و البته با توجیه افزایش شانس حضور تیم‌های متوسط و ضعیف‌تر در آسیا، از سال ۲۰۰۹ تعداد تیم‌های حاضر در رقابت‌ها را به ۲۴ تیم افزایش داد؛ ۶ گروه ۴ تیمی که رقابت‌هایی تلفیق شده از جام ملت‌های ۱۹۹۶ و ۲۰۰۴ را به نمایش می‌گذاشت.
به نظر می‌رسد که کنفدراسیون فوتبال آسیا به عدد ۲۴ نیز راضی نخواهد شد و در نهایت با افزایش این عدد تا ۳۲ تیم، جام ملت‌های آسیا را با ۸ گروه ۴ تیمی و به شکل جام‌های جهانی ادوار گذشته برگزار خواهد کرد.
صعود به فینال با جدولی دشوار
در مدل جدید رقابت‌های جام ملت‌های آسیا، تنها میزبان مسابقات است که به صورت خودکار وارد رقابت‌ها خواهد شد.
تیم قهرمان دوره گذشته نیز باید مانند سایر تیم‌ها، در رقابت‌های انتخابی شرکت کند؛ با توجه به سطح مسابقات، احتمال راه پیدا نکردن تیم قهرمان به این مسابقات نزدیک به صفر است.
از میان ۲۴ تیمی که در ۶ گروه ۴ تیمی تقسیم شده‌اند، در پایان مرحله گروهی، تیم‌های صدرنشین و دوم به صورت مستقیم راهی مرحله یک‌هشتم نهایی می‌شوند. این مرحله، از زمان ۲۴ تیمی شدن رقابت‌ها، به جام ملت‌های آسیا افزوده شد.
همچنین ۴ تیم برتر از میان ۶ تیم سوم مرحله گروهی، راهی این مرحله خواهند شد. به عبارتی ۱۶ تیم به مرحله حذفی صعود کرده و تنها ۸ تیم از مسابقات حذف می‌شوند. با این مدل، حتی امکان خلق شگفتی نیز از مسابقات گرفته شده است.
در مرحله یک‌چهارم نهایی، یک مدل از پیش طراحی شده، تیم‌های صعود کننده را مقابل هم قرار می‌دهد. شاید، تنها حسن مدل جدید با حضور ۲۴ تیم، غیرقابل پیش‌بینی بودن حریفان است.
تیم‌های صدرنشین الزاما با یکی از تیم‌های سوم گروه‌های دیگر روبرو نخواهند شد. به صورت نمونه تیم اول گروه A با تیم دوم گروه C دیدار می‌کند ولی تیم اول گروه C با یکی از تیم‌های سوم گروه‌های B، F یا A دیدار خواهد کرد.
حتی احتمال رویارویی تیم‌های دوم گروه‌ها نیز وجود دارد؛ به صورت مثال تیم‌های دوم گروه‌های B و F باید در یک هشتم نهایی مقابل هم قرار بگیرند.
به غیر از این‌که حل این جدول، از حفظ کردن جدول مندلیف دشوارتر به نظر می‌رسد، تیم‌های حاضر در این رقابت‌ها می‌توانند براساس نتایج سایر مسابقات و گروه‌های دیگر، در بازی پایانی، برای وضعیت صعود خود نیز تصمیم‌گیری کنند.
در صورتی که تیم فوتبال ایران به عنوان صدرنشین این مسابقات صعود کند، در جدول دوم، ابتدا با یکی از تیم‌های سوم گروه‌های B، F یا A دیدار می‌کند. یعنی احتمالا یکی از سه تیم لبنان، سوریه یا تایلند.
پس از آن با برنده دیدار تیم‌های اول گروه E و تیم دوم گروه D دیدار خواهد کرد؛ احتمالا یکی از دو تیم عراق یا بحرین.
در جدول دوم، احتمالا نه اثری از عربستان خواهد بود، نه ژاپن و نه کره جنوبی. مگر این‌که یکی از این تیم‌ها، تصمیم بگیرند برای قرار گرفتن در جدولی ساده‌تر راهی این سمت جدول شوند.
