صنعت انرژی ایران در سالهای اخیر با مشکلات زیادی روبرو بوده است. ناترازی در تولید و مصرف گاز طبیعی و بنزین باعث ایجاد مشکلات زیادی برای مردم شده است. ناترازی گاز طبیعی در سال ۱۴۰۱ باعث ایجاد بحران کمبود گاز طبیعی در برخی استانهای شمالی شده بود.
فروردین سال ۱۴۰۱ جواد اوجی وزیر نفت ایران از نیاز ۱۶۰ میلیارد دلاری صنعت نفت و گاز به سرمایه گذاری خبر داده بود. به گفته اوجی اگر در هشت سال آینده ۸۰ میلیادر دلار در صنعت گاز طبیعی ایران سرمایه‌گذاری صورت نگیرد ایران به وارد کننده گاز طبیعی تبدیل خواهد شد.
با این وجود تلاش‌های دولت ابراهیم رئیسی برای حل مشکلات صنعت انرژی ایران بویژه در بخش گاز طبیعی با موفقیت همراه نبوده است. وزارت نفت برای جبران کمبود گاز طبیعی اقدام به افزایش سهم مازوت در سوخت نیروگاه‌ها نموده است که این امر هم باعث افزایش آلودگی هوا و بروز اعتراضات مردمی در برخی شهرها مثل اراک شد.
«دسترسی روزانه ۸ ساعت به گاز و برق»
اخیرا با انتشار گزارش صندوق توسعه ملی درباره وضعیت گاز طبیعی بحث‌های زیادی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در مورد وضعیت بحرانی گاز طبیعی در میان مدت و بلند مدت صورت گرفت.
این گزارش با توجه به میزان افت فشار و کاهش ظرفیت تولید گاز طبیعی در میدان پارس جنوبی که تامین کننده عمده گاز مصرفی در ایران است هشدار می‌دهد که اگر شرایط فعلی مدیریت نشود مردم و صنایع ایران در سالهای آینده فقط در حدود ۸ ساعت در طول روز دسترسی به گاز و برق خواهند داشت.
بر اساس این گزارش، با توجه به سرمایه‌گذاری حدود ۱۰۰ میلیارد دلاری ایران در میدان عظیم پارس جنوبی، و با افزایش چشمگیر مصرف گاز طبیعی در سالهای اخیر، تولید گاز برای پاسخگویی به این حجم مصرف کافی نیست و تا سال ۱۴۲۰ ناترازی گاز به وضعیتی می‌رسد که تنها می‌توان به یک‌‌سوم تقاضای گاز در کشور پاسخ داد.
به عبارت ساده تر با تداوم روند مصرف کنونی تولید و مصرف گاز، ایران تا سال ۱۴۱۰ با یک سوم کمبود و در افق سال ۱۴۲۰ با دو سوم کسری مصرف گاز طبیعی روبرو خواهد بود.
آینده صادرات گاز طبیعی ایران
ایران علی‌رغم دارا بودن دومین ذخیره گاز طبیعی نقش مهمی در بازار جهانی ندارد. قرار بود در پایان سند چشم انداز توسعه یعنی در سال ۱۴۰۴ سهم ایران در تجارت جهانی گاز بین هشت تا ده درصد باشد اما سهم فعلی ایران در شرایط فعلی کمتر از دو درصد می‌باشد.
ایران در سال ۲۰۲۲ در حدود ۱۸.۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی صادر کرد. ترکیه و عراق عمده مقصد صادراتی گاز ایران بودند. باید اشاره کرد که صادرات گاز طبیعی ایران در نیمه اول سال ۱۴۰۲ به ارزش ۲.۲ میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه در سال گذشته در حدود ۱۲۵ درصد افزایش یافته است.
بحران صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه
ترکیه مقصد عمده صادرات گاز طبیعی ایران در دهه گذشته بوده است. بر اساس گزارش مرکز آمار کمیسیون اروپا (یورو استات) کل حجم صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه در ۱۰ ماه ابتدای سال ۲۰۲۳ در حدود ۳ میلیارد و ۹۴۰ میلیون مترمکعب بوده است. این حجم نشان دهنده کاهش ۴۹ درصدی صادرات گاز ایران به ترکیه نسبت به دوره مشابه سال ۲۰۲۲ است، که در ماه‌های ژانویه تا اکتبر سال قبل به میزان ۷ میلیارد و ۷۴۶ میلیون مترمکعب بوده بود.
با این حال ایران نتوانست منبع مطمئنی برای صادرات گاز طبیعی به ترکیه باشد. قیمت گاز صادراتی و کیفیت آن همواره با انتقاد دولت ترکیه روبرو بود. این موارد باعث شد تا حتی ترکیه به دیوان داوری بین المللی شکایت کند و ایران مجبور شد بر اساس رای “داوری بین‌المللی” درباره اختلاف ایران و ترکیه بر سر اختلاف قیمت گاز صادراتی به ترکیه دو میلیارد دلار غرامت پرداخت نماید.
قرارداد فعلی صادرات گاز ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد و مذاکرات برای تمدید آن تاکنون به نتیجه نرسیده است و به احتمال زیاد تمدید این قرارداد یکی از محورهای اصلی سفر آتی ابراهیم رئیسی به آنکارا خواهد بود. در سال گذشته حجم صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه کاهش یافت.
با توجه به تمرکز ترکیه روی سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر – انرژی هسته‌ای و بهره‌برداری از منابع گاز در دریای سیاه و تداوم مشکلات بخش گاز طبیعی ایران – تهران کار دشواری برای تمدید قرارداد فعلی با ترکیه پیش رو دارد.
خط لوله گاز طبیعی ایران به پاکستان
پاکستان در دو دهه گذشته بازار هدف ایران برای صادرات گاز طبیعی بود. ایران حتی در سال ۲۰۱۴ توانست خط لوله مورد نیاز برای ارسال گاز طبیعی به پاکستان را تا مرز دو کشور احداث نماید. اما اسلام آباد به بهانه مشکلات مالی و تداوم تحریم‌ها نتوانست زیر ساخت مورد نیاز برای واردات گاز طبیعی ایران در خاک خود را احداث نماید.
باید اشاره کرد که قرارداد خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و در سال ۲۰۰۹ به امضا رسید. بر اساس این قرارداد ۲۵ ساله قرار بود ایران سالانه ۸ میلیارد متر مکعب گاز به پاکستان صادر نماید. برخی کارشناسان انرژی در ایران بر این باور هستند که اجرایی شدن این قرارداد یک فرصت بزرگ برای ایران برای توسعه بازار صادرات گاز بود.
آینده پروژه خط لوله گاز طبیعی زیر سایه تنش مرزی
کشورهای تولید کننده انرژی از ابزار صادرات انرژی برای ایجاد وابستگی متقابل با کشورهای مصرف کننده بهره می‌گیرند تا ضمن افزایش حجم تجارت بین دو کشور تنش‌های احتمالی در روابط دو جانبه را در چارچوب منافع ملی مدیریت نمایند. موردی که ایران علی‌رغم دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز از آن بی بهره بوده است.
تنش اخیر در روابط ایران و پاکستان که با حمله موشکی سپاه پاسداران به خاک پاکستان و اقدام متقابل پاکستان شعله ور شد آینده همکاری ایران و پاکستان در بخش انرژی را هم تهدید می‌کند. هر چند ایران خود با بحران کمبود گاز طبیعی روبرو است و نمی‌تواند گاز بیشتری برای صادرات تولید نماید.
اسفند سال ۱۴۰۱ سید حسین طارق معاون وقت وزیر نفت پاکستان هشدار داد این کشور به دلیل عدم اجرای تعهد خود در مورد واردات گاز ایران با خطر جریمه ۱۸ میلیارد دلاری مواجه خواهد بود. وی با اشاره به عدم تامین منابع کافی برای احداث خط لوله واردات گاز ایران هشدار داد پاکستان در صورت عدم تکمیل به موقع این خط لوله با جریمه سنگین مواجه خواهد شد.
با توجه به اینکه جزئیات قرارداد صادرات گاز طبیعی ایران به پاکستان مشخص نیست نمی‌توان در مورد پرداخت یا عدم پرداخت غرامت از سوی پاکستان نظر قطعی داد.
با نگاه اجمالی به وضعیت تولید و مصرف گاز طبیعی – تداوم افت فشار در پارس جنوبی – و تداوم تحریم‌ها، نمی‌توان آینده روشنی برای بخش گاز طبیعی و در کل صنعت انرژی ایران متصور بود. تمدید و یا عدم تمدید قرارداد صادرات گاز طبیعی به ترکیه و نامشخص بودن وضعیت خط لوله ایران به پاکستان نشان می‌دهد که سیاست‌گذاری انرژی در بعد داخلی و بین المللی با چالش‌های عمده‌ای روبرو است و تلاش خاصی هم از سوی جمهوری اسلامی ایران برای حل مشکلات صنعت انرژی ایران در کوتاه مدت مشاهده نمی‌شود.
