اردشیر قلعه‌نویی، مشهور به «امیر» سال ۱۳۴۲ در محله نازی‌آباد تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتا اهل نیشابور بودند و پدرش نام او را اردشیر گذاشت. اما چه در خانواده، چه در کوچه و برزن، با نام امیر صدایش زدند. شهرتی که پس از ۶۱ سال هنوز روی او مانده است.
در هفت سالگی پدرش را از دست داد. از همان زمان کارگری را آغاز کرد. او در اوج کودکی‌اش کار می‌کرد تا سهمی در تامین هزینه‌های خانواده‌اش داشته باشد.
درس، کار و فوتبال، سه محور زندگی‌اش در دوران کودکی بود. امیر قلعه‌نویی را می‌توان جزیی کامل از بدنه فوتبال «ایرانِ پس از انقلاب» دانست. او فوتبالش را به صورت حرفه‌ای از سال ۱۳۵۸ در باشگاه راه‌آهن آغاز کرد. دو سال بعد به شاهین پیوست و شش سال عضو این تیم بود. جایی که به او شخصیت بازیکنی در حد فوتبال ملی ایران را داد.
سال ۱۳۶۴ امیر قلعه‌نویی برای اولین بار در حالی که با بازوبند کاپیتانی شاهین تهران وارد زمین می‌شد، به تیم ملی دعوت می‌شود. او جزیی از پروژه به اصطلاح جوانگرایی تیم ملی فوتبال ایران بود.
نخستین بار توسط ناصر ابراهیمی در سال ۱۳۶۴ به تیم ب ایران دعوت شد. کمتر از شش ماه، یعنی وقتی ۲۲ ساله بود به تیم ملی بزرگسالان رسید. امیر قلعه‌نویی نخستین بازی خود را فروردین ۱۳۶۵ مقابل چین انجام داد، اما تا ۷ سال بعد دیگر به تیم ملی دعوت نشد؛ او یکی از قربانیان یکی از بزرگترین پرونده‌های بازیکن‌سالاری تاریخ ایران بود. ماجرای موسوم به کناره‌گیری ۱۴ بازیکن از حضور در تیم ملی که در مخالفت با «جوانگرایی» پرویز دهداری در این تیم انجام شد.
امیر قلعه‌نویی سه تورنمنت حساس تیم ملی را به دلایل مختلف از دست داد: جام ملت‌های آسیا ۱۹۸۸ (حضور در تیم السد قطر)، بازی‌های آسیایی ۱۹۹۰ (ترافیک بازیکنان در خط میانی) و جام ملت‌های ۱۹۹۲(مصدومیت.)
سرانجام بار دیگر سال ۱۳۶۸ به تیم ملی که سرمربیگری‌اش را علی پروین برعهده داشت دعوت شد. امیر قلعه‌نویی از سال ۱۳۶۷ به استقلال پیوست و تا سال ۱۳۷۶ در این تیم حضور داشت.
آن‌چه از امیر قلعه‌نویی به عنوان بازیکن به عنوان افتخارات با پیراهن استقلال به جا مانده، یک قهرمانی لیگ، یک قهرمانی جام حذفی، یک قهرمانی باشگاه‌های آسیا، یک قهرمانی سوپرجام و البته مهم‌تر از همه، وفاداری به این باشگاه در سال‌های ۱۳۷۱ و ۱۳۷۲ بود؛ وقتی که این تیم به لیگ سه ایران سقوط کرد و ستاره‌های استقلال از این تیم جدا شدند. اما امیر قلعه‌نویی ماند و بازوبند کاپیتانی را نیز بر بازو بست.
آغاز مربیگری تا نخستین قهرمانی با استقلال
نام امیر قلعه‌نویی در دوران مربیگری، با «فوتبال سنتی» پیوند خورده است. کسی نمی‌داند اولین بار چه کسی او را به عنوان یک مربی با خصوصیاتی همچون «به روز نشده» و «سنتی» لقب داد، اما مرد ۶۱ ساله نیمکت‌های فوتبال باشگاهی و ملی ایران، با وجود پنج قهرمانی لیگ و دو قهرمانی جام حذفی، برای هواداران فوتبال ایران تداعی‌گر یک مربی مدرن نیست.
امیر قلعه‌نویی، برخلاف دوران بازیگری، در دوران مربیگری‌اش کاملا «جاه طلب» بود.
او مربیگری را از سال ۱۳۷۷ به عنوان دستیار ناصر حجازی در استقلال آغاز کرد. یک سال دستیار ناصر حجازی در استقلال بود و مدتی کوتاه به مدت دو ماه دستیار ابراهیم قاسم‌پور در تیم امید (زیر ۲۳ سال) ایران بود.
امیر قلعه‌نویی مربیگری را پس از گذراندن دوره‌ای بسیار کوتاه در کمپ بایرن لورکوزن و تماشای تمرینات این تیم، از سال ۱۳۷۸ با باشگاه کشاورز آغاز کرد. با کشاورز به موفقیتی نرسید و پیش از پایان فصل از این تیم کنار گذاشته شد. سال ۱۳۸۰ به عنوان سرمربی به تیم دسته اولی برق تهران رفت. با این تیم در ۲۰ بازی، به ۹ برد و ۴ تساوی و ۷ شکست رسید و نتوانست با تیمش به مرحله پایانی انتخابی لیگ برتر صعود کند.
سال ۱۳۸۱ به عنوان سرمربی استقلال خوزستان انتخاب شد. این بار در ۲۱ بازی ۲۴ امتیاز کسب کرد و در آخرین هفته لیگ توانست با تساوی مقابل ملوان در انزلی این تیم را در لیگ برتر حفظ کند.
با چنین کارنامه‌ای بعید بود که باشگاهی مانند استقلال، ولو پس از یک سال ناکامی‌های مکرر با سه سرمربی یعنی رولاند کخ، جواد زرینچه و منصور پورحیدری، تیم را به امیر قلعه‌نویی بسپارد.
کامران منزوی، معاون ورزشی باشگاه استقلال سال ۱۳۸۴ در گفتوگو با روزنامه اعتماد در مورد دلیل انتخاب امیر قلعه‌نویی برای سرمربیگری این تیم از «بی‌میلی» ناصر حجازی برای تحویل گرفتن آن تیم استقلال یاد کرده و گفته بود: «ما امیر را برای زنده ماندن می‌خواستیم نه برای زندگی کردن.»
امیر قلعه‌نویی سال ۱۳۸۲ به عنوان سرمربی استقلال معرفی شد. او در پایان فصل اول با تیمش در رده دوم و پس از پاس قرار گرفت. فصل دوم با تیمش پایین‌تر از فولاد و ذوب‌آهن در رتبه سوم نشست و در سومین فصل مربیگری‌اش به قهرمانی دست یافت. او ناگهان تبدیل به یکی از قطب‌های مربیگری استقلال شده بود.
اولین تجربه تیم ملی؛ بی‌اعتمادی عمومی و خرد جمعی فدراسیون
نتایج آقای قلعه‌نویی با استقلال، منتقدان و موافقانی داشت. منتقدانش او را مربی سنتی با رویکردهای در رفتار، گفتار و تدابیر تاکتیکی نزدیک به «علی پروین» می‌دانستند و موافقانش او را مربی جوان با رویکرد شجاعانه در بازی دادن به جوانان و تاکتیک‌های هجومی معرفی می‌کردند.
سال ۱۳۸۵ امیر قلعه‌نویی پس از کسب قهرمانی با استقلال، از سوی فدراسیون فوتبال و با آن‌چه «خرد جمعی» نامیده می‌شد، به عنوان سرمربی جدید تیم ملی ایران پس از برانکو ایوانکوویچ انتخاب شد.
اولین رویداد بزرگ آقای قلعه‌نویی جام ملت‌های ۲۰۰۷ آسیا بود که تیم ملی ایران با مربیگری او در بازی یک‌چهارم نهایی مقابل کره‌جنوبی در ضربات پنالتی شکست خورد و حذف شد.
این پایان کار امیر قلعه‌نویی با تیم ملی فوتبال ایران در فاصله کمتر از یک سال پس از رسیدن به این سمت بود.
فراز و فرود مردی که متخصص لیگ بود
روند کامیابی‌های پیاپی قلعه‌نویی دقیقا از نقطه پایان همکاری‌اش با تیم ملی آغاز شد. او که عقیده داشت با رفتاری «ناخوشایند» از تیم ملی ایران کنار گذاشته شده و به اندازه کافی مورد اعتماد قرار نگرفته، سال ۱۳۸۶ سرمربی مس کرمان شد. او تیم در حال سقوط را از فرهاد کاظمی تحویل گرفت و بالاتر از استقلال در رده دهم جدول قرار داد.
در تصمیمی غیرمنتظره، پس از پایان لیگ، تیم بحران‌زده استقلال را برای حضور در سه بازی پایانی جام حذفی تحویل گرفت و قهرمان آن مسابقات شد.
قلعه‌نویی فصل بعد، استقلال را به مقام قهرمانی لیگ برتر رساند. اما خرداد ۱۳۸۸ از این تیم جدا شد و سرمربیگری سپاهان اصفهان را در دست گرفت. او دو فصل پیاپی با سپاهان قهرمان شد. بلندپروازی‌های آقای قلعه‌نویی سال ۱۳۹۰ با پیوستن به تراکتور و تبدیل کردن این تیم به یکی از مدعیان قهرمانی ادامه پیدا کرد. تراکتور با سرمربیگری امیر قلعه‌نویی در این فصل با یک امتیاز کمتر از سپاهان، نایب قهرمان لیگ برتر شد.
سال ۱۳۹۱ به استقلال برگشت و در اولین حضورش، جام قهرمانی را بار دیگر با این تیم بالای سر برد. به نظر می‌رسید که امیر قلعه‌نویی دیگر، متخصص قهرمانی در لیگ برتر شده باشد. اما این، آخرین قهرمانی‌اش در لیگ برتر بود.
او تا پایان فصل ۱۳۹۴ – ۱۳۹۳ سرمربی استقلال بود. پس از آن به تراکتور برگشت و دو سال بعد به ذوب‌آهن رفت. بین سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ سرمربی سپاهان بود و پس از آن دو سال در گل‌گهر سرمربیگری کرد. او از گل‌گهر هم تیمی قابل احترام ساخت.
از ظلم برای یک پنالتی یا سکوت در قبال اعتراضات
فدراسیون فوتبال جمهوری اسلامی ایران، ۲۱ اسفند ۱۴۰۱ به صورت رسمی از انتخاب امیر قلعه‌نویی به عنوان سرمربی تیم فوتبال جمهوری اسلامی خبر داد.
آقای قلعه‌نویی بار دیگر، پس از ۱۶ سال، این بار هم در آستانه جام ملت‌های آسیا به نیمکت تیم ملی رسید.
آن‌چه این انتخاب را متمایز می‌کرد، رویکرد آقای قلعه‌نویی در قبال اتفاقات اجتماعی ایران بود. امیر قلعه‌نویی پس از بازی ۱۳ مرداد ۱۴۰۱ مقابل استقلال در نیمه‌نهایی جام حذفی ایران حکومت ایران را «ظالم» خواند و گفته بود: «در این چهل سال تنها چیزی که نبوده عدالت است و فقط ظلم بوده و ظلم بوده و ظلم. نمونه‌اش را هم در فوتبال می‌بینیم.»
به دنبال این گفته فدراسیون فوتبال ایران او را به اتهام «نشر اکاذیب و توهین از طریق بیان مطالبی در مصاحبه‌های بعد از بازی بین دو تیم گل گهر سیرجان و استقلال تهران» به سه ماه محرومیت از همراهی تیم خود در تمامی مسابقات رسمی و پرداخت ۳۰۰ میلیون تومان جریمه نقدی محکوم کرد.
منتقدان قلعه‌نویی می‌گویند او که به دنبال گرفته نشدن یک پنالتی، از ظلم چهل ساله حکومت ایران گفته بود، پس از آغاز اعتراضات سراسری در ایران به دنبال کشته شدن مهسا امینی در بازداشتگاه گشت ارشاد و کشته و مجروح شدن بسیاری از معترضان هموطنش واکنش خاصی نداشت.
با این حال او پیش از آن‌که از سوی فدراسیون فوتبال به عنوان سرمربی تیم ملی انتخاب شود، در بیانیه‌ای که به مدت یک روز در استوری صفحه رسمی اینستاگرامش قرار گرفت، این پست (سرمربیگری تیم ملی) را برازنده یحیی گل‌محمدی سرمربی پرسپولیس دانسته و از آن در ابتدا کناره‌گیری کرده بود.
قرعه نسبتا آسان
امیر قلعه‌نویی در جام ملت‌های آسیا، نه تنها با قرعه‌ای آسان روبرو شده که حتی در صورت صدرنشینی، با هیچ تیم مدعی نیز تا نیمه‌نهایی دیدار نخواهد کرد.
در مرحله گروهی، مهمترین و نام‌دارترین مربی که روبروی امیر قلعه‌نویی قرار می‌گیرد، پائولو بنتو، سرمربی پرتغالی تیم ملی امارات، است. یورن اندرسن، سرمربی آلمانی هنگ کنگ و مکرام دابوب، سرمربی تونسی تیم ملی فلسطین، با تیم‌های‌شان احتمالا حریفان جدی برای ایران نخواهند بود.
در صورت صدرنشین شدن تیم ملی، احتمال رویارویی برانکو ایوانکوویچ با امیر قلعه‌نویی در یک‌هشتم نهایی وجود دارد. آقای ایوانکوویچ سرمربی تیم ملی عمان و یکی از شانس‌‌‌های صعود به عنوان تیم سوم و انتخاب شدن به عنوان حریف تیم ملی ایران است.
برانکو ایوانکوویچ بیش از یک دهه مربی و سرمربی تیم ملی فوتبال ایران و همچنین پرسپولیس بود.
احتمال دیگر، مواجه شدن امیر قلعه‌نویی در همین مرحله با هکتور کوپر، سرمربی آرژانتینی و نام‌دار تیم ملی فوتبال سوریه، است. کوپر که در ۶۹ سالگی جام ملت‌های آسیا را تجربه می‌کند پیش از این سابقه هدایت تیم‌های والنسیا، اینتر میلان، مایورکا، رئال بتیس، پارما و تیم‌های ملی مصر و ازبکستان را داشته است.
در مرحله یک‌چهارم نهایی نیز حریف درجه اولی منتظر ایران نخواهد بود. احتمالا تیم قلعه‌نویی با یکی از دو تیم عراق با سرمربیگری یک اسپانیایی نه چندان شناخته شده یعنی ژسوس کاساس یا تیم ملی بحرین با سرمربیگری یک اسپانیایی دیگر به نام خوان آنتونیو پیزی، روبرو خواهد شد. او حد فاصل سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۴ میلادی سرمربی والنسیا بود.
در نیمه‌نهایی نیز امیر قلعه‌نویی با یکی از این سه سرمربی روبرو خواهد شد؛ حسین عموته سرمربی تیم ملی اردن، سرچکو کاتانیتس سرمربی تیم ملی ازبکستان یا تینتین مارکز سرمربی تیم ملی قطر.
امیر قلعه‌نویی تا فینال مسابقات، احتمالا نه با گراهام آرنولد (استرالیا) و نه با هاجیمه موری‌یاسو (ژاپن)، یورگن کلینزمن (کره جنوبی) و روبرتو مانچینی (عربستان) روبرو نخواهد شد.
