از خیابان‌های شلوغ نیویورک تا دهکده‌های آرام اتیوپی، قهوه بخشی جدانشدنی از زندگی روزمره میلیون‌ها نفر در جهان است. این ماده بیش از ۱۵ قرن است که جایگاهی ویژه در فرهنگ و سبک زندگی انسان دارد و بعضی حتی از تاثیر آن بر دوره روشنگری در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی صحبت می‌کنند، دوره‌ای که پایه بسیاری از ایده‌های روشنفکری و فرهنگی جهان مدرن در آن بنا نهاده شد.
ماده اصلی موجود در قهوه، کافئین است که اکنون به عنوان پرمصرف‌ترین ماده محرک ذهنی در جهان شناخته می‌شود و بر اندیشه و احساس ما تاثیر می‌گذارد.
قهوه از کجا آمده؟
قهوه از میوه‌ای گیاه «قهوه عربیکا» می‌آید که اولین بار در اتیوپی پیدا شد.
بیش از ۹۰ درصد تولید قهوه در کشورهای در حال توسعه صورت می‌گیرد که بیشتر آنها در آمریکای جنوبی واقع شده‌اند اما کشورهای دیگری مانند ویتنام و اندونزی هم در تولید آن نقش دارند. بازار مصرف این ماده عمدتا در کشورهای صنعتی متمرکز است.
در داستان‌ها گفته شده که در قرن نهم میلادی، یک چوپان اهل اتیوپی به نام خالد متوجه افزایش جنب و جوش بزها بعد از مصرف میوه قهوه می‌شود و از سر کنجکاوی خودش هم آن را امتحان می‌کند.
از همان زمان محلی‌ها شروع به خوردن دانه‌های خیس‌خورده قهوه یا درست کردن چای با برگ گیاه آن می‌کنند.
روایت‌های تاریخی حاکی از آن است که صوفی‌ها در یمن اولین کسانی بودند که در قرن چهاردهم میلادی دانه‌های قهوه را برشته کردند و نوشیدنی قهوه را به شکلی که ما امروز می‌شناسیم خلق کردند.
در قرن پانزدهم، قهوه‌خانه‌ها در گوشه و کنار امپراتوری عثمانی پدیدار شدند و بعد از آن به اروپا رسیدند، جایی که در آن به مراکزی برای تجارت، سیاست و رد و بدل کردن ایده‌های نو تبدیل شدند.
بعضی محققان و دانشمندان از جمله یورگن هابرماس، فیلسوف و جامعه‌شناس برجسته آلمانی در قرن بیستم میلادی، حتی معتقدند که بدون تاثیر قهوه ممکن بود اصلا دوره روشنگری شکل نگیرد.
به گفته هابرماس قهوه‌خانه‌ها در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی به «مراکز اندیشه‌های انتقادی» تبدیل شدند که افکار و ایده‌های عمومی در آن شکل می‌گرفت.
گفته می‌شود که بیشتر چهره‌های مهم دوره روشنگری از طرفداران پر و پا قرص قهوه بوده‌اند.
مایکل پولان، نویسنده آمریکایی می‌گوید ولتر، فیلسوف فرانسوی برای کمک به دیدرو در تالیف «آنسیکلوپدی» ۲۸ جلدی -که به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار دوره روشنگری از آن یاد می‌شود- روزی ۷۲ فنجان قهوه می‌نوشیده است.
تد فیشر، استاد مردم‌شناسی که مدیریت موسسه مطالعات قهوه در دانشگاه وندربیلت در آمریکا را بر عهده دارد، می‌گوید در دوره اوج گرفتن کاپیتالیسم هم قهوه نقشی مهم ایفا کرده است.
او به بی‌بی‌سی گفت: «قهوه مسیر تاریخ را تغییر داد و در شکل گرفتن ایده‌هایی نقش داشت که به روشنگری و کاپیتالیسم منجر شد.»
فیشر می‌گوید در آن زمان صاحبان کسب و کار متوجه شدند که مصرف قهوه می‌تواند بازدهی کار و تولید را افزایش دهد و به همین دلیل شروع به پخش قهوه میان کارگران کردند و سرانجام تصمیم گرفتند که برای آنها زمان مشخصی در میان ساعات کارشان برای نوشیدن قهوه اختصاص دهند.
سوی تاریک قهوه
تاریخ قهوه بخش تاریکی هم دارد که می‌توان در آن به نقش این ماده در بهره‌کشی از برده‌ها اشاره کرد.
فرانسوی‌ها در آفریقا برده‌ها را برای کار در مزارع قهوه هائیتی استثمار می‌کردند. در سال‌های اول قرن نوزدهم هم با بهره‌کشی از برده‌های آفریقایی، یک‌سوم قهوه جهان در برزیل تولید می‌شد.
امروزه قهوه با مصرف بیش از دو میلیارد فنجان در روز و صنعتی به ارزش ۹۰ میلیارد دلار در سال، به یکی از ارکان اصلی فرهنگ جهانی تبدیل شده است.
با وجود این، به گفته سازمان غیردولتی هیفر اینترنشنال که برای ریشه‌کن کردن فقر و گرسنگی در نقاط مختلف جهان فعالیت می‌کند، در ۶۰۰ سال گذشته «تغییر چندانی رخ نداده است».
این سازمان می‌گوید مردمان رنگین‌پوست همچنان ستون اصلی تولید قهوه هستند که با دستمزدی بسیار اندک در این صنعت کار می‌کنند. حدود ۱۲۵ میلیون نفر در ۵۰ کشور جهان برای گذران زندگی وابسته به قهوه هستند و بیش از نیمی از آنها در فقر زندگی می‌کنند.
قهوه چه تاثیری بر بدن دارد؟
کافئین بعد از ورود به سیستم گوارشی از طریق روده جذب جریان خون می‌شود. اما تاثیر آن زمانی آغاز می‌شود که به سیستم عصبی می‌رسد.
دلیل آن شباهت شیمیایی کافئین به آدنوزین است، ماده‌ای که به صورت طبیعی در بدن انسان تولید می‌شود. ویژگی آدنوزین این است که فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک را کاهش می‌دهد و با افزایش ضربان قلب، باعث ایجاد احساس خواب‌آلودگی و آرامش می‌شود.
کافئین به گیرنده‌های آدنوزین که روی سطح سلول‌های عصبی قرار دارند، پیوند می‌خورد و با مسدود کردن این گیرنده‌ها در واقع اثری معکوس نسبت به آدنوزین به جا می‌گذارد.
کافئین می‌تواند افزایش اندکی در فشار خون ایجاد کند، باعث تحریک فعالیت مغز شود، حس گرسنگی را کاهش و هشیاری را افزایش دهد، و به همین دلیل باعث بهبود تمرکز در دوره‌‌های طولانی‌تر شود.
کافئین همچنین می‌تواند در بهبود خلق و خو، کاهش خستگی و افزایش عملکرد فیزیکی بدن تاثیر داشته باشد و گاهی ورزشکاران از آن به عنوان مکمل غذایی استفاده می‌کنند.
این تاثیرات می‌تواند بین ۱۵ دقیقه تا دو ساعت دوام داشته باشد. بدن انسان بین پنج تا ۱۰ ساعت بعد از مصرف کافئین آن را دفع می‌کند اما تاثیر آن ممکن است بیشتر باقی بماند.
توصیه متخصصان برای به حداکثر رساندن تاثیر کافئین، رعایت اعتدال در مصرف آن و پرهیز از نوشیدن قهوه در ساعات بعد از ظهر است تا تاثیر آن هنگام نوشیدن اولین فنجان صبحگاهی بیشتر شود.
توصیه شده است که یک فرد سالم بزرگسال بیش از ۴۰۰ میلی‌گرم در روز کافئین مصرف نکند که معادل چهار یا پنج فنجان قهوه است. ظرفیت افراد مختلف برای جذب کافئین متفاوت است اما مصرف بیش از این اندازه ممکن است عوارضی مانند بی‌خوابی، اضطراب، تپش قلب، ناراحتی معده، تهوع و سردرد در پی داشته باشد.
کارشناسان سازمان غذا و دارو آمریکا هم هشدار داده‌اند که مصرف متوالی ۱۲۰۰ میلی‌گرم کافئین، معادل ۱۲ فنجان قهوه، می‌تواند عواقب خطرناکی مانند حمله تشنجی به دنبال داشته باشد.
اما به گفته دکتر ماتیاس هن از دانشکده بهداشت عمومی تی.اچ چان در دانشگاه هاروارد، اگر قهوه به‌اندازه نوشیده شود، می‌تواند منافع بالقوه‌ای داشته باشد و باعث کاهش خطر مرگ و جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های مختلف شود.
او به بی‌بی‌سی گفت: «نوشیدن بین دو تا پنج فنجان قهوه در روز با کاهش احتمال مرگ ارتباط دارد و همین طور با کم شدن ریسک ابتلا به دیابت، بیماری‌های قلبی و عروقی و حتی بعضی انواع سرطان.»
پس دفعه بعد که فنجان قهوه را برمی‌دارید، شاید بد نباشد به تمام تاریخی فکر کنید که پشت سر گذاشته تا این نوشیدنی به دست شما برسد.
