گنجینه‌های تاریخی ایران بر اثر فرونشست خاک در محوطه‌های باستانی با خطری جدی مواجه‌اند. بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی پیامد مخرب خود را در تخت جمشید، نقش رستم و میدان نقش جهان به جا گذاشته است.
علی بیت‌الهی، دبیر کارگروه ملی زلزله و لغزش لایه‌های زمین روز دوشنبه ۱۷ اردیبهشت به خبرگزاری ایلنا گفت که نرخ فرونشست در محوطه‌های باستانی ایران، به‌ویژه تخت جمشید و نقش رستم در شیراز و میدان نقش جهان در اصفهان “خطرساز” شده است.
این تخریب تنها به سه مورد بالا محدود نمی‌شود و تعداد زیادی از آثار تاریخی و بناهای ارزشمند ایران در محوطه‌هایی “با خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند.” به گفته بیت‌الهی منطقه مرودشت استان فارس، “رکورددار” فرونشست زمین در این استان است. در محدوده مرودشت که تخت جمشید و نقش رستم در آن قرار دارند، نرخ فرونشست به ۱۷ سانتیمتر در سال می‌رسد.
از مهمترین دلایل فرونشست زمین بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و زدن چاه‌های عمیق برای تامین مصارف کشاورزی است؛ سیاستی که طی بیش از چهار دهه نه فقط سایت‌های تاریخی که کل ایران را با خطر فروچاله‌ها روبرو کرده است.
دبیر کارگروه ملی زلزله و لغزش لایه‌های زمین می‌گوید: «در حالی که ۵۰ سال گذشته در مرودشت با حفر چاه ۳۰ متری به آب می‌رسیدند امروز با حفر چاهی به عمق ۱۲۰ متری هم به آب نمی‌رسند و در طول این سال‌ها با برداشت‌های بی‌رویه آب وضعیت فرونشست در این منطقه بحرانی شده‌است.»
نکته مهم این که این شکاف‌ها “در حال توسعه” هستند و به مجرای نفوذ آب تبدیل می‌شوند و “تونل‌های زیرسطحی را ایجاد می‌کنند و در نهایت به فروریزش سطحی زمین منجر می‌شوند”. بنا بر گزارش‌ها در نزدیکی صخره‌های سنگی و نقش نگارهای سنگی ارزشمند نقش رستم “شکاف عمیق و عجیب طولی با عمق چشمی ۶ متر و با عرض نیم متری به وجود آمده که نشان می‌دهد این منطقه “بسیار خطرساز است.”
کارشناسان مدت‌هاست که نسبت به تخریب آثار باستانی هشدار می‌دهند، اما سیاستی برای ترمز این وضع اتخاذ نمی‌شود. بیت‌الهی می‌گوید: «در حاشیه همین محدوده اثر تاریخی، مزارعی وجود دارند که هنوز هم با استخراج آب از طریق حفر چاه آبیاری می‌شوند.»
به گفته او در ایران نه “ضابطه حقوقی” و نه “قانون و مقررات لازم الاجرا” برای ممنوعیت حفر و بهره‌برداری از آب زیرسطحی در حریم آثار تاریخی وجود دارد.
“بدترین وضع در اصفهان”
میدان نقش جهان اصفهان که یکی از مهمترین نمادهای تاریخی ایران به شمار می‌رود نیز از این تخریب در امان نمانده است. این میدان دچار فرونشست زمین و “ترک خوردگی عجیب” شده‌است. نرخ فرونشست در میدان نقش جهان به حدود پنج سانتیمتر در سال رسیده است.
آثار باستانی اصفهان سال‌هاست که در خطرند. محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست، درباره فرونشست اصفهان بار‌ها هشدار داده است. او هفته گذشته با استناد به آماری که شرکت مدیریت منابع آب ایران و سازمان زمین‌شناسی منتشر کرد، گفت که اصفهان “بدترین اوضاع” را دارد.
دنیای اقتصاد به نقل از او نوشت اصفهان دچار “گسترده‌ترین” فرونشست‌ها است. به گفته این کارشناس، فرونشست “وارد شهر شده و شبکه فاضلاب را نیز شکسته است”. بنا بر این گزارش “میزان تراز منفی اصفهان ۱۳ میلیارد مترمکعب است که چیزی حدود ۲۰ رودخانه هم اندازه زاینده‌رود است”.
رضا اسلامی، کارشناس تکتونیک (گرایشی از زمین شناسی که به بررسی فرآیندهای دگرریختی و ساختارهای موجود در پوسته جامد زمین می‌پردازد) درباره فرونشست اصفهان به رویداد ۲۴ گفته که نرخ فرونشست در اصفهان “۴۵ برابر نرخ جهانی است” و حتی در صورتی که هیچ چاه تازه‌ای حفر نشود، تا سال ۱۴۱۵ “آبی در آبخوان نداریم”. او هشدار داد: «اگر بازهم چاه حفر شود در سال ۱۴۰۹ آبی وجود نخواهد داشت.»
مهدی طغیانی، نماینده مجلس از اصفهان درباره خطرات فرونشست برای این استان به خشکی زاینده‌رود و فرونشست ناشی از آن اشاره کرده و می‌گوید این وضعیت “تمدن اصفهان را مورد مخاطره جدی” قرار داده است. بنا بر ارزیابی او این خطر “به اندازه‌ای جدی است که اگر تا چند سال آینده فکری برای آن نشود، همه ما باید اصفهان را ترک کنیم.”
این نماینده مجلس تاکید می‌کند که حداکثر در طول هفت یا هشت سال آینده باید برای احیای آبخوان‌های اصفهان کاری جدی صورت گیرد.
اصفهان در دولت احمدی‌نژاد حوزه آبریز استانی شد و آب زاینده رود با برداشت‌های بالادست قطع شد. بیت‌الهی می‌گوید در حال حاضر جریان آب تنها “هر از چند گاهی برای کشت بهاره و پاییزه برای چند روز باز می‌شود.”
“ایران رتبه دوم فرونشست در جهان”
وضع در استان‌های دیگر نیز بهتر نیست. استان فارس ۱۵ میلیارد مترمکعب تراز منفی دارد و به گفته درویش “بزرگ‌ترین فرو چاله جهان با ۵۴ سانتیمتر نشست در سال” در آنجا ثبت شده است. او هشدار می‌دهد که استان “فارس پتانسیل زیادی دارد که به‌یک‌باره فروبپاشد”. درویش می‌گوید اگر این استان وضعیتی مثل اصفهان پیدا نکرده تنها به این دلیل است که عمق آبخوان‌های آن بیشتر از اصفهان بوده است.
درویش پیش‌بینی می‌کند که با این حال سرنوشت استان فارس می‌تواند به‌سرعت “شبیه اصفهان” شود. به گفته او “نگران‌کننده‌تر و ترسناک‌تر” از استان فارس، وضعیت در استان خراسان رضوی است که “تراز منفی آن ۳۱ میلیارد مترمکعب است و شکاف بسیار طولانی را در دشت نیشابور به طول ۳۲ کیلومتر” ایجاد کرده است. درویش می‌گوید: «استانی که عمیق‌ترین آبخوان‌های ایران را داشت الان به سرنوشتی بسیار نگران‌کننده‌تر از دیگر استان‌های کشور دچار می‌شود.»
روزنامه “بهار” با استناد به داده‌های سازمان زمین شناسی گزارش داده که به جز گیلان در ۳۰ استان ایران آثاری از فرونشست رخ داده که “در حال گسترش است”.
بر اساس این گزارش، هم “شگفت‌آور” و هم “ترسناک” است که استان‌هایی مانند مازندران، گلستان، چهار محال و بختیاری، اردبیل، هرمزگان و دیگر استان‌ها شاهد “جریان شتابناک فرونشست” هستند. این فرونشست نشان می‌دهد اوضاع در خراسان رضوی، تهران، البرز، اصفهان، یزد، کرمان، همدان، قزوین و فارس “مرزهای بحران را درنوردیده” است.
گزارش می‌گوید بیش از ۵۰ هزار کیلومتر مربع از وسعت این مناطق با فرونشستی معادل دو سانتیمتر و بیشتر مواجه شده‌اند و “این یعنی ناقوس فروچاله در کشور به صدا در آمده است”.
“بهار” به نتایج یک تحقیق جدید اشاره می‌کند که نشان می‌دهد “ایران دومین کشور دنیا از نظر نرخ و سومین کشور از نظر مساحت فرونشست در جهان است.”
برخی از کار شناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که تا سال ۱۴۲۰ به جز سه استان تمامی مناطق کشور بحرانی و اغلب غیرقابل کنترل خواهند شد.
